22 қаңтар күні «Жезкиік» ақын атанып кеткен мемлекет және қоғам қайраткері Кәкімбек Салықовтың туғанына 85 жыл толады. Осыған орай «Бір ауыз сөздің» авторы туралы бір ауыз сөз жазуды парызымыз деп санадық. 

КІСІЛІК келбеті
Мәскеудің Түсті металдар және алтын институтын бітіргеннен кейін Жезқазған қаласында кен қазып, кейіннен басшылық қызметтерді атқарды. Өмірінің тұп-тура жиырма жылын жез далада өткізді. Сондықтан сол өңірдің жұрты ақынды ерекше қадірлейді. Тіпті, ақын мысты аймақтың тумасы деп ойлайтындар әлі күнге дейін кездеседі.
«Жезкиік, біздің жаққа қалай келдің?» деп өзі жырламақшы, идеал тұтқан Қаныш Сәтбаевтың сүрлеуімен солтүстіктен шығып, еліміздің орталығында абырой биігіне көтерілді. Алайда қандай қызметте жүрсе де, кісілігінен айныған жоқ. Оны қасында біраз жыл жүрген әнші, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Серік Оспанов айтады.
– Жезқазғандағы қызметін айтпағанда, Өзбекстан компартиясы Қарақалпақ облыстық комитетінің бірінші хатшысы, КСРО Жоғарғы Кеңесінің Экология және табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мәселелері жөніндегі комитетінің төрағасы болды. Бұл – екінің бірінің қолына тапсырыла бермейтін қызметтер. Соңғы аталған қызметті Мәскеу қала­сында отырып атқарды. Қызметтен кеткен адамның артынан түрлі сөз еретіні бар. Ал Кәкімбек аға туралы ондай сөз естімедім. Ақынның өзі де жоғары қызмет атқарғандар жөнінде пенделік әңгімелерді айту дегеннен бойын аулақ ұстайтын. Жүріс-тұрысы, сөйлеген сөзімен соңына ерген бізге үлгі бола білді, – дейді әнші.
Ал Кәкімбек Салықовтың ақындық пен композиторлық қыры бөлек әңгімені қажет етеді. Оның өлеңдеріне Базарбай Жұманиязов, Нұрғиса Тілендиев, Әсет Бейсеуов, Ескендір Хасанғалиев, Жақсыгелді Сейілов, Жағыпар Әлімханов, жалпы алғанда, алпыстан астам композитор бес жүзден астам ән жазыпты. Жанынан шығарған өз әндері де көп. Солардың қатарында «Жезкиік», «Бір ауыз сөз», «Бір тамаша ән үшін», «Аққу жеткен», «Жылжиды аққу» әндері кең тарап кетті.
– Кәкімбек ағаның әндерінің 90 па­йызын білемін десем, артық айтқандық емес. Ол кісінің жарыққа шықпаған әлі де біраз әндері бар. Бұйыртқан күні оларды да ел назарына шығарамыз, – дейді Серік Оспанов.

ЖАҢА АСТАНАНЫ ЖЫРЛАДЫ
Кәкімбек Салықов кейінгі жылдары елордасы – Астана қаласында тұрды. Ежелгі Есіл жұртын, Ақмоланың төңірегін, осында өмір сүрген тарихи тұлғаларды, жаңа астана келбетін ол сияқты жырлаған ақын да кемде-кем. Мәселен, Астананың 15 жылдығына орай «Астана – елдің ажары» атты кітабы жарық көрді. Бұл кітабында елорда көркіне көрік қосып тұрған «Қазақ елі» монументін, Бейбітшілік және келісім сарайын, «Әзірет сұлтан» мешітін, «Астана Опера» театрын, Ақорданы, Хан Шатырды, «Мәңгілік ел» қақпасын Астананың жеті кереметіне теңеп, өлеңдерін өріп шыққан.
Әбіш Кекілбайұлы, Тоқтар Әубәкіров, Талғат Мұсабаев, Юрий Пя, Айман Мұсақожаева сынды бас қаламыздың абыройын асырған тұлғалардың еңбегін жырмен кестеледі.
Кенесары хан, Тәттімбет, Үкілі Ыбырай, Мағжан Жұмабаев, Тайжан Қалмағамбетов, Қаныш Сәтбаев, Сәбит Мұқанов, Бәйкен Әшімов, т.б. тұлғаларды шығармашылығына арқау етті. Елуге тарта кітабын шығарды. Соның ішінде орыс, қырғыз, өзбек тілдерінде жарық көргендері де бар. Аудармаларына келсек, А.Пушкиннің өлеңмен жазылған «Евгений Онегин» романын, В.Маяковскийдің, М.Лермонтовтың, Ю.Полонскийдің, Р.Ғамзатовтың, Алдан-Семеновтың, С.Норовчатовтың, В.Савельевтің, Я.Коластың, М.Львовтың өлеңдері мен өзбек пен моңғолдың бірнеше ақынының шығармаларын тәржімалады.

СОҢҒЫ КЕЗДЕСУ «КӘУСАРДА» ӨТТІ
Кәкімбек Салықовтың халықпен соңғы кездесуін Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Кәусар» мәдени-танымдық бірлестігінің жетекшісі, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Кенжеғали Мыржықбай ұйымдастырды.
– Оның алдында Еркеғали Рахмадиевпен, Илья Жақановпен кездесу өткіздім. Екеуіне Кәкімбек аға келіп қатысты. Содан кейін «Менімен жүздесуді қашан өткізесің?» деді. «Өткіземін» деп уәде бердім. Екі-үш ай дайындалдық. Әншілерді шақырдық. Қайрат Байбосынов келе алмай, шәкіртін жіберді. Қапаш Құлышева, Серік Оспанов әндерін салды. Бұл бір әдемі кеш болды. Ақын маған, Нұрғиса Тілендиев туралы болуы керек, кітабын сыйлады. Соған «Кенжеғали, шырқай бер, шырқай бер!» деп қолтаңба жазып берді. Дүниеден өтетінін қайдан білейік… Телеарна түсіріп алып отырғанда ғой, шіркін… Шақырамыз, келмейді ғой… Мағыналы кештердің орнына қаптаған шоуды береді, – дейді Кенжеғали Мыржықбай.
… «Жылжиды аққу айдында, жылжымайды». Композитор Жағыпар Әлімхановтың ақынның сөзіне жазылған әні осылай басталады. Кәкімбек Салықов өлең мен ән айдынында мәңгі жылжи береді.

Аманғали ҚАЛЖАНОВ

The post “Жезкиік” ақынның жолдары: Кәкімбік Салықовтың туғанына 85 жыл appeared first on .

Көрнекті қоғам қайраткері, профессор С.Батыршаұлы 75-те

Көрнекті ғалым әрі айтулы дипломат, қоғам қайраткері Сайлау Батыршаұлы бүгіндері 75 мерейлі жасқа келіп отыр. Ол мұндай үлкен дәрежелерге өзінің асқан қабілетімен, төккен терімен, қажымас қайратымен жетті. Бірталай жыл Араб, Израиль, Өзбекстан елдерінде елші қызметін атқарды, еліміздің Сыртқы істер министрінің орынбасары дәргейінде республикамызды халықаралық аренада көрсете білді. Сәкең белгілі дипломат Болатхан Тайжановпен бірге шын мәнісінде қазақ халқының аңсар-арманын паш етіп, соған жету, ұлттық мүддені қорғау жолында жан аямай еңбек етті. 1994 жылы қазақтың орыс тілді байшыкештері орыс тілі де мемлекеттік тіл болсын деп үндеу жариялағанда, Батыршаұлы білегін сыбанып, баспасөзде қағынан жерігендер көзқаман нигилистерге қатты тойтарыс берген.
Сонымен бірге, ол ұлағатты ұстаз, экономика ғылымдарының докторы, профессор ретінде Астанадағы Лев Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде шәкірттерге экономика ілімінен дәріс береді. Сондай-ақ, сонау 1989 жылдан бері елімізде алғашқылардың бірі болып республикалық «Қазақ тілі» қоғамының шаңырағын көтеріп, уығын шанышты. Оның алғашқы алқа мүшесі атанды. «Мемлекеттік тіл» қозғалысының Астанадағы бөлімшесін өз қолына алып, міне, табаны күректей 15 жыл бойы ана тіліміздің лайықты орын алуына бар күш-жігерін салып келеді. Әлбетте, Астана қазақша сайрап кетті деп айта алмаймыз. Бірақ та осындай ағалардың арқасында қаншама бастамалар көтеріліп, мемлекеттік тіліміз өз тұғырына қонып келіп жатқаны шындық қой. Үкіметіміз Батыршаұлының қажырлы еңбегін орнымен бағалады: «Құрмет», «Парасат» ордендерімен марапаттап, «Қазақстанның еңбек сіңірген дипломатия қызметкері» атағын берді.
Батыл қадамды Батыршаұлын, алаш десе, қазағым десе ішкен асын жерге қоятын ардақты Сәкеңді, зау биіктен көре берейік. Лайым халқы үшін жасаған жасампаз еңбегінің игілігін көре берсін, шет елдерде қазақ халқының жеткен жетістіктерін паш ете берсін!

Айтайын сөзді мақаммен орап ақынша,
Ауыздан тілек-ақжүрек шығып атылса.
Желіп те, жүріп жетіп те қапты жетпіске,
Батыршаұлы, баһадүр сынды Батырша.

Батырша десе батырдай батыл сөздері,
Жасынан биік мақсат-мұратты көздеді.
Төле билердей мәміле жасап елдермен,
Бауырына тартты жақынын да өзгені.

Тереңнен зерттеп экономикадай ілімді,
Үкідей түнде шұңғыл шұраттарына
үңілді.
Айтысқа түссе Сәкеңдермен сәттерде,
Ғылымның небір жорға нояндары сүрінді.
… Отанын, ыстық байтақ жерлерін
ырзалар,
Шайырларым күн құрғатпай-ақ
жыр жазар.
Туған тілін Ту көтерген тұрып аспанға,
Батыршадай бар ма екен перзент
мырзалар?!

Бақытжан Тобаяқтегі, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, Ә.Бөкейхан атындағы сыйлықтың лауреаты

The post Батыршаұлының батыл қадамдары appeared first on .

«…Туған күн – бөлінген күн шаранадан, Туған күн – қоштасқан күн өліммен де». Елу жасын көріп, алпысына жете алмай кеткен ақын Дәуітәлі Стамбековтің бұл жыр жолдары Қадыр Мырза-Әлінің «Ақынның туған күні болады, өлген күні болмайды» деген сөзімен үндесіп жатыр.

ДӘУІТӘЛІНІҢ ДӘУІРІ

Жалпы ақындардың үндестігі дегенде, Дәуітәлі мен Кеңшілік Мырзабековтің арасында да ұқсастықты байқадық. Кеңшілік ақынның бір баласының аты – Мағжан. Бұл есім кімнің құрметіне қойылғаны айтпасақ та түсінікті. Ал Дәуітәлінің Махамбет, Расул атты ұлдары бар. Екінші ұлы авар ұлтынан шыққан Расул Ғамзатовтың атын иеленген. Ақынға құдыреті күшті Алла Мағжан дейтін келінді де бұйыртқан.

Кеңшіліктің туғанына былтыр 70 жыл толды. Мерейтойы тиісті деңгейде атап өтілді деп айта алмаспыз. Одан бір жас кіші Дәуітәлі жетпістің жотасына осы жылы көтерілер еді…

Тағасыңдар-ау бекер мін,

Тағатсыз, тақсыз ақынмын.

Ұйықтап кеткен екенмін,

«Табыттан» тұрып жатырмын.

Ақынның өзі айтпақшы, биыл қазақы ұғымға салсақ, әруағы аунайтын, дәуірі туатын мезгілі.

СЫРБАЙДЫҢ АҚ БАТАСЫ

Дәуітәлінің өлең өлкесіне сапары өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдары басталды. Қазақ әдебиетінің қайнарынан сусындап, дәмін білетін жұрт сол кезеңде прозаға да, поэзияға да тегеурінді толқын келгенінен хабардар. Тұстастарымен жыр бәйгесіне түскендей болған Дәуітәлі сол толқынның арасында шаң қаппады. Алғашқы өлеңдері Сырбай Мәуленовтің ақ батасымен «Қанат қақты» атты ұжымдық жинаққа енді. Ақын ағасының сол батасы қабыл болып, Дәуітәлі кейіннен үлкен ақынға айналды.

Сыр ағасына «Ақын» атты өлең де арнады. Оған ғана емес, Қасым Аманжолов, Олжас Сүлейменов тұлғаларын жырмен кестелеп, Кеңшілік Мырзабеков пен Асқар Сүлейменов өмірден өткенде күңіренді. Мұқағалиға «Өлең-өмір» атты поэма-элегиясымен ескерткіш қойды. Өзге ұлттан шыққан шайырларды да жатсынған жоқ. Мәселен, өзінің сүйікті ақындары Александр Пушкин мен Сергей Есенинді, жоғарыда аты аталған Расул Ғамзатовты жырға қосты. Алдынғы толқын ағаларына жақсы іні ғана болмай, соңынан поэзия көшіне ілескен Серік Ақсұңқарұлы мен Абзал Бөкенге, белгілі жазушы-драматург Роза Мұқановаға қамқорлығын танытты. Роза Мұқанова кейіннен Дәуітәлі өзі дайындап, алайда шығуын көре алмай кеткен таңдамалысы іспеттес «Жұмағым мен тамұғым» жинағын шығарып берді. Ақын осы кітабы үшін «Алаш» халықаралық әдеби сыйлығын иеленді.

АМАНГЕЛДІ ТӨЛЕЕВКЕ ЖЫР АРНАДЫ

Ал ақындық алымына келсек, оның өлеңдерінен нәзік лиризммен қатар терең философиялық ойды да табуға болады. Өзі өмір сүрген дәуірдің тынысын да сезесіз. Мәселен, «Жалын» баспасының жабық бәйгесінде жүлде алған «Революцияға рахмет» поэмасынан бастап, кейінгі жазған жырларын оқысаңыз, соған көз жеткізесіз.

Дәуітәлі Стамбековтің жырларынан әсіресе, автордың қазақы болмысын, қазақ деп соққан жүрегін танисыз. Әлихан Бөкейхан, Әлімхан Ермеков, Жақып Ақбаев сынды Алаш арыстарымен бір топырақта туған ақын орманы көп елде басшылық қызмет атқаратын Амангелді Төлеевке «Баян жырау мен Олжас ақын» балладасын арнайды. Күлтегінмен, Білге, Мөде қағандармен сырласып, сонау түркі заманынан сыр тарқатады.

Мұны:

Ғұн да болдым, Сақ та болдым, Түркі де,

Жау алдында айналмадым күлкіге.

Арыстанға арыстан боп атылып,

Түрпі болып жетіп бардым түрпіге – деген жыр жолдарынан аңғарасыз.

Арқада туып, Алатауда түлеген ақын Арқаның әндеріне де тамаша салатын. Көзкөргендер ол Ақанның, Біржанның, Мәдидің әндерін шырқағанда жанды тебірентіп жіберетінін айтады. Ақынның әнге деген махаббаты қазақтың бұлбұл қызы Роза Бағлановаға арналған «Ах, Самара – городок», «Ақан серінің Қараторғайының өлімі», «Балқадишадан айырылу» өлеңдерінен де көрінеді.

ТЕМІРӘЛІМЕН ТУДЫРҒАН «ТАҢҒЫ ТІЛЕК»

Дәуітәлі Стамбековтің қырғыз жазушысы Шыңғыс Айтматовтың шығармаларының әсерімен жазылған «Шынарым менің, шырайлым менің» сипатты көптеген өлеңдерінен оның лирикаға да жүйрік болғанын білесіз.

Өмір бойы қолұстасып өтерміз,

Армандар мен мұраттарға жетерміз.

Домбыраның екі ішегі сияқты,

Өмір әнін қосыла айтып екеуміз.

Ақынның осы жолдарымен басталатын «Таңғы тілек» өлеңін композитор досы Темірәлі Бақтыгереев әнге айналдырды. Бұл туындыны тындарманға әйгілі әнші Нұрлан Өнербаев әсерлі жеткізе білді. Екі-үш жыл бұрын аталмыш әнді Гүлнұр Оразымбетова репертуарына қосты.

Бұл әннен біздіңше, Дәуітәлінің өмірлік қосағы Фарида апайға деген ыстық махаббаты көрінеді. Қазір ақынның жары шаңырағының отын өшірмей, артына қалдырған мұрасына ие болып отыр.

ЖУРНАЛИСТИКАДАҒЫ ЖОЛЫНЫҢ ЖАЛҒАСЫ

Ұрпағы да ақын болмаса да, арасынан журналистикада әкенің жолын қуғандар шықты. Қызы Назым белгілі телеарналардан көрінді. Өзі көріп кеткен немересі Аяжан Е. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің «Журналистика» факультетінде оқып жатыр.

Орда бұзар отыз жасында фәни жалғанмен қош айтысқан ақын Төлеген Айбергенов тұңғыш қызы Салтанат дүниеге келгенде:

Үйлендім, балалықтан із қалмады,

Жаңа өмір қол бұлғады бізге алдағы.

Өмірге сен келдің де, бүрін жарды

Менің жас семьямның қызғалдағы – деп қуанған. Дәуітәлі де Назым туғанда:

…Көңіл жақсы, күннен шуақ ұрттаймыз,

Ауламыздан аулақ ұзап шықпаймыз.

Апрельде көлге қонған аққудай

Көктемді өзі ала келді құйттай қыз – деп шаттанған. Алла шебер қиыстырып, сол Назым қазір ақын Несіпбек Айтұлының келіні болып отыр.

АҚЫННЫҢ ЖҰЛДЫЗ ҒАСЫРЫ

Дәуітәлі Стамбеков ұлы Русланнан кішкентайында айырылып қалған еді. Былтыр күзде ақын Руслан Нұрбайдың шаңырағында сәби дүниеге келді. Оған азан шақырылып, Дәуітәлі аты қойылды. Дәуітәлі Стамбековтің көзін көрген інілері Серік Ақсұңқарұлы мен белгілі жазушы, публицист Құлтөлеу Мұқаш мұны жақсылықтың нышанына балады. Біздің де бұл бала ержеткенде ақын бола ма деген «дәмеміз» оянды.

Несі бар, ақын Маралтай Райымбекұлының Жұматай Жақыпбаевтың атын иеленген ұлы бұл күндері өлең өлкесінен көрініп жүр. Ұлт ұясы – Ұлытауда жатқан «дәридай» ақын Мұқаш Сейітқазиновтың Мұқағали атты перзентінің да өлеңге таласы бар. Дәуітәлі Русланұлы да Абай жолына түссе, таңданбай, тек қуанармыз.

Алайда… Дәутәлі Стамбеков «Пушкин рухымен сырласу» өлеңін

Оққа да тостың кеудеңді,

Енді ешкім сені қинамас.

Осынау жұмыр жерге енді

Келмейді сендей бұйра бас – деп түйіндеген еді. Дәуітәлінің інілерінің арасындағы ірісі, ақын Абзал Бөкен кезінде «Жалын» журналына шыққан мақаласында ағасына қаратып, осы жолдарды қолданған болатын. Бұл пікірге  қосылмасқа болмайды.

Және:

Жат, ұйықта, ақыным,

Туған жерде ақырын.

Жаңа туып келеді

Сенің жұлдыз ғасырың.

Немесе:

Бақиыңның шұғылалы шуағы,

Ақыныңның алдынан бір шығады.

Нұрға айналып фәниіңнің түнегі

Ұлы ақындар өлген күні туады – деген жыр жолдарын қазір бізге Дәуітәлі Стамбеков өзі туралы жазғандай көрінеді.

Аманғали ҚАЛЖАНОВ  

The post АРҚАДА ТУЫП, АЛАТАУДА ТҮЛЕДІ appeared first on .

Қазақтың күй өнері дегенде, әдетте әрісі Дина Нұрпейісовадан, берісі Айгүл Үлкен­баева­дан басқа әйел адамдардың есімдері ауызға іліге бермейді. Алайда, бұл өнер түрі қыз-келіншектер үшін асу бермес белге айналды деп айта алмас­пыз. 

ӘБІКЕННІҢ БАТАСЫ

Мәселен, көрнекті ақын Есенғали Раушанов осыдан біршама уақыт бұрын «Әйелден ақын шықпайды, күйші не биші болмаса» деп, баршамызды таңғалдырды. Жанат Әскербекқызы сынды өлеңді жанына серік еткен жандар Есенғали ағаларына жырмен жауап та жазды. Өз басымыз құстарға құштар шайырдың мұнысын ақындықтың ауыр жүгін арқалау әйелдің нәзік табиғатына келмейтіндігін меңзегені деп ұқтық. Қалай дегенде де, ақын күй өнерінде әйел затының алар орны бар екендігін мойындайды. Біздің де айтпағымыз осы. Соның ішінде Арқада өткен күйші, биыл туғанына 120 жыл толып отырған Аққыз (Мүгүлсім) Ахметқызы туралы сөз қозғамақпыз.
Қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданының аумағында мыңды айдаған Ахмет байдың шаңырағында дүниеге келген Мүгүлсім кейіннен Аққыз атанады. Жергілікті халық оның жарлы-жақыбайларға үнемі жанашырлық танытып жүргеніне, жүрегі мен реңінің ақтығына қарап осылай атап кеткен. Қазір күйшіні осы есімімен танимыз. Күйлерін тыңдағысы келген адамдар «Мәдени мұра» бағдар­ламасымен шыққан «Мәңгі­лік сарын», «Қазақтың 1000 күйі», «Сарыжайлау» атты халық музыкасы антологияларынан таба алады.
Өз заманында Аққыз Манарбек Ержанов, Қали Байжанов сияқты ән өнерінің дүлділдерімен қатар жүріп, ойын-сауықтарда, той-томалақтарда өнер көрсетіп, күйші қыз атанды. Арқа күйшілік мектебінің негізін қалаушылардың бірі Тәттімбет Қазанғапұлы болса, оның күйлерінің өлмеуіне еңбек сіңірген бірегей тұлға Әбікен Хасенов бірде өнерлі қыздың ауылына жолы түскенде Аққызға: «Қолың өрмек тоқығандай жүріп тұр екен, тегі күйші боларсың» деп батасын беріп, Тәттімбеттің «Бестөре» күйін үйретіп кеткен.

«ЭКСПО-1967» НЕМЕСЕ МАҒАУИЯ КҮЙДІ ҚАЛАЙ ҮЙРЕНДІ?

Аққыз сол кездегі атақты Қоянды жәрмеңкесіне қатысып, Тәтекеңнің «Қосбасар», «Кө­кей­кесті», «Сылқылдақ» атты күйлерін де шерткен. Бұл деректерді осыдан тура елу жыл бұрын белгілі музыка зерттеушісі Жарқын Шәкәрім күйшінің өз аузынан жазып алған. Сол уақытта Қарағанды музыкалық училищесінің студенті болған ол Аққыз тұрған «Қаратал» совхозына барып, күйшімен кездесіп, әңгімелескен. Күйлерін тыңдап, өзі де қолынан күй үйренген. Іле-шала Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газетіне «Күйші Аққыз» атты мақала да бастырған.
Биыл Астана төрінде Қазақ­станды әлемге әйгілейтін «ЭКСПО-2017» халықаралық мамандандырылған көрмесі өтеді. Осы көрменің арғы-бергі тарихын сөз еткенде, алдымен 1925 жылы Париж халқын өнерімен табындырған Әміре Қашаубаевты айтамыз. Алайда, кейін осындай айтулы шараға Әміреден басқа қазақ қатыспағандай жұмған аузымызды ашпаймыз. Ал осыдан дәл жарты ғасыр бұрын Канаданың Монреаль қаласында ұйымдастырылған «ЭКСПО-1967» көрмесіне әйгілі ән­шіміз Ермек Серкебаев пен дәулескер күйші Мағауия Хамзин барып, өнер көрсеткен. Кейінгісі Аққыз Ахметқызының шәкірті болатын.
Бұл туралы Жарқын Шәкә­рім­нің жоғарыда аталған мақа­ласында Аққыздың: «Мен домбыра тартып отырғанда алдыма сары өңді, бидай жүзді кішкентай ғана бүлдіршін келіп отыратын. Ол қайтсем үйренемін дегендей домбырадан көзін алмайтын. Бұл әйгілі «Қоңырқаз» күйін шығарған Әшімтайдың немересі Мағауия еді. Әкесі Хамза үлкен атасының жолын қусын деп өзіне шақтап кішігірім домбыра жасап беріпті. Сол домбырасымен менің алдымда ұзақ күнге отыратын. Домбыраны ол тез үйреніп алды. Сол Мағаш қазір үлкен домбырашы. Жиі келіп амандасып тұрады» дегені айтылады.

ДИНАМЕН БАРАБАР КҮЙШІ

Артында «Қайран елім», «Аққыз», «Жетім қыз», «Қосбасар», «Қоңыр күй» сынды бірнеше күйді, «Жалған-ай», «Қайран бауырларым», «Аман бол, амал қанша», «Сағыныш», «Ханшайым» әндерін қалдырған Аққыздың Дина Нұрпейісова сияқты аты шығып, неге даңқы дүркіремеді деген сұрақ туындайды. Аққыз туралы баспасөз бетінде алғашқы болып Жарқын Шәкәрім үн қатты. Кейіннен көрнекті ғалым, этнограф Ақселеу Сейдімбек күйші әжемен кездесіп, әңгімесін жазып алған. 1977 жылы Алматыға алдыртып, қалың қауыммен кездестірген.
Күйші, музыка зерттеушісі Уәли Бекенов ол жөнінде де­рек­терді «Күй табиғаты» кіта­бына енгізді. Қазір Аққыздың шығармашылығын белгілі күйші, өнертанушы, Астанадағы Қазақ ұлттық өнер университетінің профессоры Жанғали Жүзбай індете зерттеуде. Аққыздың бірнеше күйін нотаға түсіріп, баспасөз бетінде күйшіге қатыс­ты мәселе көтеріп жүр.
«Аққыз қазақтың күй өнерінің шоқ жұлдызы, оның дәргейі, күй анасы Дина Нұрпейісовамен барабар, қазақ қызының басындағы трагизм екі күйшіге де ортақ. Дина күйлерінің қоңыр үні қамкөңіл қазақтың намысын жаныды, жігеріне жігер қосты, замананың тас емшегін жібітті. Аққыз болса қазақ даласының мәңгілік еркіндігін жырлады, оның жүректің қылын шертетін сырлы шертпелері сахараны азат сазбен тербеді, әндері елдің мұңын қозғады» дейді Жанғали Жүзбай.
Алайда кеңес заманында Ақ­қыздың өнерінің өрістеуіне, күйлерінің жалпақ жұртқа танылуына бірнеше себептер кедергі келтірді. Атап айтар болсақ, оның қуғын-сүргінге ұшырап, айдалып кеткен байдың ұрпағы болуы, кеңестік кезеңнің «жарқын» сая-сатына күйлерімен үн қатпауы, шығармашылығын еркін, бойын­дағы өнерді таза ұстауы көп жерде атын ататқызбады. Тіпті, оның айдалаға барып, елден жасырынып отырып күй тартқан кездері де болды.

МУЗЫКА МАМАНДАРЫНЫҢ ҰСЫНЫСТАРЫ

Бір қызығы, Аққыз Әбікен Хасеновпен түйдей құрдас болса, шәкірті Мағауия Хамзиннен тура отыз жас үлкен. Үшеуінің де мерейтойлары осы жылға дөп түсіп тұр. «Аққыз – сыршыл, Әбікен – ойшыл, Мағауия – сөзшең. Үшеуі біріге келгенде, Арқа күйшілік мектебінің барлық қыр-сырын ашып тастайды» дейді Жанғали Жүзбай олардың өнердегі ерекшелігі жөнінде.
Өнертанушы Аққыз есімін мәңгі есте қалдыру мақсатында бірнеше ұсыныстарды айтады. Соның ішінде атына көше мен өнер ошақтары берілсе екен деген тілегі де бар. Ұсыныстары әбден орынды деп ойлаймыз. Мұны Жарқын Шәкәрім де қолдап: «Астана және Алматы қалаларында, сондай-ақ Қарағанды қаласында Аққыз Ахметқызының атына көше берілсе; Қарағандыдағы ма­ман­дандырылған музыка мек­теп-интернатына Аққыз Ахмет­қызының есімі берілсе және мектеп алдына кеуде мүсіні орнатылса; Аққыз Ахметқызы атындағы Республикалық шертпе күйшілер байқауы дәстүрлі түрде ұйымдастырылса» дейді.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтқанда, Ақтоғай ауда­нының орталығында Аққыз Ахметқызының атында бала­бақша жұмыс істеп тұр. Онда баратын балдырғандар Аққыздың рухында тәрбие алып жатқанына сенеміз. Кім біледі, сол жерден ертең Аққыз Ахметқызы, Күләш Байсейітова сияқты қазақтың ән мен күй өнерін асқақтататын өнерпаздар түлеп ұшатын шығар.
Ал биыл күйшінің туған жерінде 120 жылдық мерейтойы атап өтілмекші. Осыны Аққыздың немересі Болат Тәкішев сүйіншілеп отыр. Десек те, мұны аймақтық деңгейде ғана қалдырмауға тиістіміз деп ойлаймыз. «Отыз күн ойын, қырық күн тойын» демекші, Астанадағы «ЭКСПО-2017» көрмесі бұдан да көп уақытқа созылатыны белгілі. Сол кезде Аққыз Ахметқызының, Әбікен Хасеновтің, осыдан тура жарты ғасыр бұрын Канадада қазақ күйін шалқытқан Аққыздың шәкірті Мағауия Хамзиннің есімдері мен өнері ескерілсе, нұр үстіне нұр болар еді деп ойлаймыз.

Аманғали ҚАЛЖАНОВ

The post АРҚАДА ӨТКЕН АҚҚЫЗ appeared first on .

9 мамыр күні Екінші дүниежүзілік соғыс ардагерлері ұрпақтарының қатысуымен «Жаужүрек полкі – әлемдік марш» атты шеру өтеді. Ал кеше Астана қаласы әкімдігінде биылғы шерудің дайындық барысы жөнінде баспасөз мәслихаты ұйымдастырылды.

Жиынға қалалық Ішкі саясат басқармасының басшысы Ерлан Қаналимов, «Жаужүрек полкі» азаматтық бастамасы үйлестіру кеңесінің өкілдері Аида Баймақова, Әлия Сағымбаева және Қуаныш Жұматаев қатысты.
Басқарма басшысы Е.Қаналимовтың айтуынша, «Жаужүрек полкі» жалпыхалықтық азаматтық бастамасы 2012 жылы пайда болды. Қозғалыстың басты мақсаты – Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан ардагерлердің ерлігін естен шығармау. Ал еліміздің белсенді азаматтары ардагерлерге құрмет көрсету мақсатында Астана қаласындағы «Жаужүрек полкі» кеңесін 2014 жылы құрды.Жеңістің 70 жылдығына арнал­ған шеруге 1500 адам қатысқан болатын. Олар ардагерлердің порт­реттерін қолдарына ұстап, Жеңіс даңғылымен жүріп өткен еді. 2016 жылы 7000-нан аса адам қатысса, биыл алаңға 15000 қатысушы шығады деп күтілуде.
Қазіргі уақытта «Жаужүрек полкі» әлемнің 60 мемлекетін біріктіретін халықаралық шеруге айналды. Шара барысында соғыс ардагерлерінің ұрпақтары Астана көшелеріне жеңіс туын желбіреткен батыр аталардың суреттерін алып шығып, өмірден озған соғыс ардагерлеріне құрмет көрсетеді.Шеру «Қазақ елі» монументінен басталып, «Отан қорғаушылар» мемориалында аяқталады. Айта кетейік, осы жылы қашықтық 2,5 шақырымға дейін ұзартылды.Ескертетін жайт, маршқа қатысу үшін арнайы тіркеуден өтудің қажеті жоқ. Дегенмен қатысушыларға алаңды жарнама ретінде пайдалануға және транспаранттарда кез келген саяси, топтық және басқа да символдарды алып шығуға тыйым салынады.

Гүлдана ТАЛҒАТҚЫЗЫ

The post ЖАУЖҮРЕКТЕР ШЕРУІ appeared first on .

Кеше еске алу Аллеясында 1995 жылы тәжік-ауған шекарасында қаза болған боз­дақтардың рухына гүл шоғын қою рәсімі болды. Игі шараға Парламент мәжілісінің депутаттары, қоғам қайраткерлері мен Ұлттық ұланның  жеке құрамы қатысты.

Осыдан жиырма екі жыл бұрын еліміздің Ішкі әскерінің екі мыңнан астам жауынгері мен офицері тәжік-ауған шекарасында қызметтік міндеттерін орындады. Сарбаздар шекара шебіндегі ең қиын аумақтың тыныштығын күзетті. Олардың басты мақсаты – жалпы саяси жағдайдың тұрақтануына дейін тәжік-ауған шекарасындағы ахуалды ретке келтіру болды. 1995 жылы Памир тауларындағы Пшихавр шатқалында содырлармен болған атыста 17 қазақ жігіті қаза тапқан еді…
– Бұл оқиғаның тарихта өзіндік орны бар. Жауынгерлік міндеттерін орындау кезінде ерлікпен қаза тапқан боз­дақтарды ұмытпаймыз. Олардың туған-туыс­тары да ескерусіз қалмайды. Ішкі істер министрінің жарлығымен арнайы қор құрылды. Енді ішкі істер орындарында қызмет еткен азаматтардың отбасына көмек көрсетіледі. 1 қыр­күйектен бастап Ақтөбеде болған террорлық қақтығыс кезінде қаза тапқандардың балаларына мектепке қажетті оқу-құралдарымен қамтамасыз етеміз, – дейді ҚР Ұлттық ұланы Ардагерлер кеңесінің төрағасы Қалиакпар Тоткушев.
Парламент Сенатының депутаты Сергей Громов та еске алу кезінде қаза болған жауынгерлердің ерлігі болашақ ұрпақтың жадында мәңгі сақталатынын айтты.

Азамат Есенжол

The post Ерлер ескерусіз қалмайды appeared first on .

Елорданың №15 мектеп-лицейінде Ұлы Жеңістің 72 жылдығы қарсаңында соғыс ардагерлері ұлықталды. Шараға бейбіт өмір сыйлаған жиырмаға жуық соғыс және еңбек ардагері, тыл еңбеккері қатысты.

Мерекелік шарада сөз алған Сарыарқа аудандық Ардагерлер кеңесінің төрағасы Әбенғаббас Ахметов үш ұрпақ өкілдерінің кездесуін ұйымдастырған мектеп басшылығына алғыс білдірді.

– Бүгінгі шара Сарыарқа ауданының әкімі Арман Тұрлыбек бастаған «Біздің ардагер» акциясы аясында өткізіліп жатыр. Ұрпақтар сабақтастығын нығайту, жауынгерлердің ерлігін өскелең ұрпақ санасына сіңіру – біз үшін міндет. Лицейде білім берумен қатар, тәрбиеге көп көңіл бөлінетіні байқалады. Мектеп табалдырығын аттай сала үлкендерге сый-құрмет көрсетіліп жатыр, оқушылардың жүрегінде от, көзінде жалынды көрдім. Қатарымыз сирей бастады, бірақ сол күндерден қалған естеліктер ең ыстық. Балалар, қан майданда бейбітшілік үшін күрескен әкелеріміз, аталарымыздың ерлігін ешқашан ұмытпауымыз керек, – деді ол.

Ардагерлер кеңесі төрағасы Ә.Ахметов қаладағы бірқатар мектептерде және мемлекеттік мекемелерде Жеңістің 72 жылдығына арналған кездесулер өткізіліп жатқанын алға тартты. Қазіргі таңда Сарыарқа ауданында Ұлы Отан соғысының 48 ардагері және 2000-ға жуық тыл ардагері бар. Оларға рухани қолдау көрсетіп, қаржылай көмектес­кісі келгендердің қатары аз емес дейді шенділер.

Шара аясында №15 мектеп-лицейінде оқып, Ауған соғысында ерлікпен қаза тапқан бес сарбазды еске алды. Сондай-ақ, ҰОС ардагерлері және тыл еңбеккерлері мектеп қабырғасындағы «Жауынгерлік Даңқ және Еңбек» музейін аралап, мерекелік концертке қатысты.

«Биыл Қазақстан Қарулы Күштерінің құрылғанына – ширек ғасыр, одан бөлек, «Ардагерлер ұйы­мы» республикалық қоғамдық бірлестігі 30 жылдық мерейтойын атап өтеді. Бұл атау­лы күндер де елеусіз қалмайды» деді Ә.Ахметов.

Гүлдана ТАЛҒАТҚЫЗЫ 

The post АРДАГЕРЛЕРДІ АРДАҚТАДЫ appeared first on .

Кеше Астана қаласындағы Чернобыль апаты құрбандарына арналған ескерткіш жанында естелік митинг ұйымдастырылып, гүл шоқтарын қою рәсімі өтті.

Осыдан 31 жыл бұрын, яғни 1986 жылдың 26 сәуір күні Украинадағы Чернобыль атом электр стансасында алапат жарылыс болып, бұл оқиға ғасыр­дың техногендік апаты ретінде бағаланды. Осы апаттың салдарын жоюға сол кездегі Кеңес одағының барлық республикаларынан әскери міндетті және ерікті азаматтар жіберілген болатын. Өмірге қауіпті міндетті атқаруға Қазақстаннан да мыңдаған адам қатысты. Радиация салдарынан денсаулығынан айрылған көптеген азаматтар дүниеден озды.

Кеше Астанада өткен митингте сол қаралы оқиғаның мән-мазмұны мен мәліметі айтылып, апат құрбандары бір минуттық үнсіздікпен еске алынды. Чернобыль апатын жоюға қатысушылар отбасыларымен, әскерилер, қоғамдық ұйым өкілдері құрбандарға тағзым етті.

Жиналған қауым алдында Астана қаласы Ішкі саясат басқармасының басшысы Ерлан Қаналимов, мәслихат депутаты Зейнолла Шибкенов, Украина істерінің Қазақстан Республикасындағы уақытша сенімді өкілі Володымыр Джиджоре, Беларусь Республикасының Қазақстандағы елшілігінің кеңесші-елшісі Дмитрий Зорин, Қазақстан Республикасындағы Жапония елшілігінің қауіпсіздік жөніндегі офицері Кориочи мырза сөз сөйлеп, Чернобыль апатының қасіреті жөнінде ойларын ортаға салды. Чернобыль апатына қатысушы, қоғам қайраткері, жазушы Марат Жүнісбеков өзімен тағдырлас азаматтардың бүгінгі әлеуметтік өмірі жайында зерделеп баяндап берді.

– Бүгінгі таңда Астана қаласында 600-ден аса Чернобыль апатына қатысушылар тұрады. Қоғамдық ұйым аясында түрлі шаралар ұйымдастырамыз. Астана қаласы әкімдігі қолдау білдіреді. Біздің азаматтар госпитальда ем алады, шипажайға барады. Қоғамдық көлікте тегін жүреді. Мемлекеттен пәтер беріледі. Түптеп айтқанда, апатты жоюға қатысып, денсаулықтары сыр берген чернобылдықтар үшін жағдай жасалып жатыр, – дейді Астана қаласының «Чернобыль апатын жоюға қатысушылар одағы» қоғамдық ұйымының төрағасы Қуандық Омарбаев.

Ғалым ҚОЖАБЕКОВ 

The post ЧЕРНОБЫЛЬ ҚҰРБАНДАРЫ ҰМЫТЫЛМАЙДЫ appeared first on .

Биыл Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің құрылғанына 100 жыл толды. Дәл осыдан бір ғасыр бұрын жүректері жанартау­дай атқылаған қазақтың тау тұрпатты тұлғалары саясат сахнасына көтерілді. Олар билік үшін мінбеге шықпады. Ірі империяның отарлық езгісінде жатқан туған халқының зар-мұңы мен қайғысын арқалап, өзгелермен терезесін теңестіріп, өркениетті ел қылсақ деп армандады. Сол жолда бастарын бәйгеге тігіп, құрбандыққа барды. Азаттық деп атқа қонған аталарымыздың арманы ақыры орындалды. Құдайға шүкір, егемен елміз! Солар қалдырып кеткен тәуелсіздік рухы ойымызды тербеп тұрады. Бір дәуірде толқын болып туа қалған Алаш ардақтыларының қай-қайсы да қастерлеуге лайық. Біз осы жолы Алашорда үкіметі төрағасының орынбасары болған Әлімхан Ермековтің ерлігі туралы айтқымыз келді.

26 ЖАСТАҒЫ ВИЦЕ-ПРЕМЬЕР
Ол кісі 1891 жылы қазіргі Қарағанды облысының Ақтоғай ауданы, Бөріктас деген ауылда дүние есігін ашқан. Әкесі Әбеу өз заманында халыққа қадірлі, көзіқарақты, орысша сауаты бар, елдің сөзін сөйлеген, қатарларынан ойы озық, зиялы адам болған. Сондықтан баласының көзі ашық, оқымысты болғанын қалап, Қарқаралыдағы үш жылдық орыс мектебіне береді. 1905 жылы мектепті жақсы аяқтап, Семей гимназиясына оқуға түседі. Бұл жерде біраз қиындық көреді. Семей облысының губернаторы Троицкий оны саяси сенімсіздер қатарына қосып, стипендиясынан қағады. Бірақ жігерлі жас оған мойымайды. Оқып жүріп ауқаттылардың балаларын жоғары оқуға түсуге даярлайды. Сөйтіп, өз оқуына қаражат табады. Әсіресе, латын тілі мен математиканы қатты ұнатады. Айдалып, Семейге келген ұлты поляк Фаддей Дульский деген ұстазы алғыр жеткіншекті іштартып, орыс жазушыларының шығармаларымен таныстырады. Болашақ қайраткердің көзқарасы осылай қалыптаса бастайды. 21 жасында, яғни 1912 жылы Әлімхан Ермеков аттестаттар іріктеуі бойынша Ресейдің Том қаласындағы Технология институтының тау-кен факультетіне конкурссыз қабылданады.

Көрнекті қайраткер 1917 жылы Қазан төңкерісі болған кезде, Томск технология институтының 5-курсында оқып жүрген еді. Елдегі сая­си жағдайға байланысты оқуды уақытша үзеді. Қарымды қаламгер Мұхтар Құл-Мұхаммед «Профессор Ермеков – Алашорда вице-премьері» атты мақаласында: «Өзінің ерекше таланты, білім-зердесімен ерте есейген ол Әлихан Бөкейханұлы, Мұстафа Шоқай, Мұхамеджан Тынышбайұлы бастаған Алаш қозғалысының қатары­на кіріп, аз ғана уақыт ішінде оның көш­бас­шыларының біріне айналды» деп жазады. Ермековтің саяси қызметі осылай басталады. Алаш партиясының алғашқы құрылтайы 1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында өтті. Ал тарихта «екінші жалпықазақ съезі» деген атпен қалған жиын дәл сол жылы 5-13 желтоқсанда тағы да Орынборда болады. Оған еліміздің барлық өңірінен делегаттар келеді. Маңызды жиында Алаш автономиясының құрылғанын жария етіп, Алашорда үкіметі бекітіледі. Оның төрағалығына жасырын дауыспен Әлихан Бөкейханов сайланады. Міне, сол жаңа құрылған үкіметтің Әлімхан Ермеков толық мүшесі атанып, вице-премьер әрі Шаруашылықты жоспарлау комитетінің төр­ағасы болады. Сонда Әлекең небәрі 26 жаста еді…

ШЕКАРА ҮШІН ШИЕЛЕНІС
Қабырғалы қайраткер қазақ жерінің тұтастығын сақтап, шекарасын анықтауда ерен еңбек сіңірді. Әрине, біз сол дәуірдегі барлық жағдайды термелеп, шағын мақалаға сыйғыза алмаймыз. Ең негізгі деген оқиғаны сөз еткіміз келді. Ер мінезді Ермеков 1920 жылдың 18 мамырдағы 2043 нөмірлі мандатымен жалпы қырғыз өлкесіндегі жағдай жайындағы баяндамамен Мәскеуге барады. Ондағы басты тақырып шекара мәселесі болды. Кеңес одағының астанасындағы іссапар төрт айға созылады. Лениннің төрағалығымен өткен отырыста Қазақстан туралы баяндама жасайды. Патшалық заманда халқымыздың түгін тартса майы шығатын шұрайлы жерлерінен айырылғанын бұлтартпас деректермен дәлелдейді. Біз осы жерде «Әлімхан Ермеков – тарихи тұлға» атты кітаптағы Алаш ардағының өз сөзін келтіргіміз келді: «Қазақстанда жер мәселесі өте күрделі болды. Патша билігінің кезінде жергілікті халықтың пайдалануынан ең жақсы жерлерді – өзен-көлдердің жағалауларын, тоғайлы жерлерді тартып алып, орыстарға үлестірді.

Солардың қатарына он верстық Ертістің екі жағалауы, жетпіс верстық Каспий теңізінің солтүстік жағалауы кірді. Әсіресе, жерді тартып алу Столыпин реформасынан кейін кең етек алды. Олар жергілікті халықтың мүддесін, пайдасын қорғады. Отырыс­та Каспийдің солтүстік жағалауы туралы үлкен жарыссөздер болды, неше түрлі пікірлер айтылды» дей келіп, Каспий теңізінің солтүстік жағалауын Астрахан губерниясының құзырынан алып, Қазақстан жеріне қосу керектігін айтып, ұсыныс жасайды. Оған Астрахан губисполкомның төрағасы Брюханов қарсы шығады. Ермеков: «Егер біз Каспий жағалау жолағын біздің республикамыздың жеріне қосуды ұсынсақ, ол сол аумақтың Қазақстан жеріне қаққан сынадай енуіне байланысты болып отыр және онда қазақтар тұрады, оларды ұйымдастыру бізге оңай, орталыққа балықты біз береміз» деп нақты жауап қатады. Сонда Ленин Брюхановқа теңіз жағалауында тұратын қазақ пен орыстың санын сұрайды. Брюханов күмілжіп, қазақтардан көп қоныстанғандығын мойындайды. Сөйтіп, жағалауды Қазақстанға қосуға Лениннің өзі дауыс беріп, қайраткердің ұсынысы бір ауыздан қабылданады.

Көрнекті қайраткер 1917 жылы Қазан төңкерісі болған кезде, Томск технология институтының 5-курсында оқып жүрген еді. Елдегі саяси жағдайға байланысты оқуды уақытша үзеді. Қарымды қаламгер Мұхтар Құл-Мұхаммед «Профессор Ермеков – Алаш­орда вице-премьері» атты мақаласында: «Өзінің ерекше таланты, білім-зердесімен ерте есейген ол Әлихан Бөкейханұлы, Мұстафа Шоқай, Мұхамеджан Тынышбайұлы бастаған Алаш қозғалысының қатарына кіріп, аз ғана уақыт ішінде оның көшбасшыларының біріне айналды» деп жазады

«1920 жылдың 26 тамызында Қырғыз Автономиялық Социалистік Республикасының құрыл­ғандығы туралы декрет қабылданды. 1920 жылдың 12 қазанында Орынбор қаласында Бүкілқазақстандық Кеңестер Съезі болды. 1921 жылы сәуір айында ХКК РСФСР-дің және партияның ОК-ның шешімімен Семей, Ақмола облыс­тары, Коростелев даласы, солтүстік Кас­пий жағалауы Қазақстанға қосылды» деп жазады өз естелігінде Әлімхан атамыз. Шын мәнінде, баба­лардың қасық қанымен келген жерді жат елге жібермей, империялық озбырға қарсы шығып, сол кезде қорғап қалған Ермековтікі ерлік еді.

ТҰҢҒЫШ МАТЕМАТИКА  ПРОФЕССОРЫ
Кеңес өкіметі құрылғаннан кейін большевиктер ұлтшыл азаматтарға көбірек шүйлікті. 1920 жылдың аяғынан бас­тап Алаш партиясы мүшелерінің басынан қиқу кетпеді. Оларды «халық жауы» деген ойдан құрастырылған жаламен түрмеге тоғытты. Адам шошитын жантүршігерлік азапқа салды. Әлімхан Ермековті де қызыл өкімет бірнеше рет тұтқындады. Алғаш Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Әуезов секілді ұлт зиялыларымен бірге 1932 жылы түрмеге жауып, үш жыл бойы тар қапаста ұстайды. Одан әупірімдеп аман шығады. 1938 жылы қайта қамалып, он жылға бас бостандығынан айырады. Онда 1947 жылға дейін 9 жыл отырады.

1948 жылы тағы тұтқындап, он жылға кеседі. Содан 1955 жылы, Сталин өлгеннен кейін, екі жылдан соң босайды. Ардақты тұлға бас-аяғы түрмеде он сегіз жылын өткізеді. Сүйегі асыл азамат қандай қиындық көрсе де, еш мойымайды. Ауыр азаптан аман келгеннен кейін Қарағанды политехникалық институтының математика кафед­расына оқытушы болып қызметке қабылданады. Жас кезінде Ташкент пен Алматыдағы жоғары оқу орындарында математикадан дәріс оқыған.

1935 жылы «Ұлы математика курсы» және 1936 жылы «Қазақ тілінің математика терминдері» атты оқулық жазған. Қазақтан шыққан тұңғыш математика ғылымының профессоры атанған. Айта кетейік, аса көрнекті ғалым Қаныш Сәтбаевтың Том қаласындағы Технология институтына түсуіне дәнекер болған да осы кісі. Әлекең бертін келе заман ептеп түзелгеннен кейін екі рет сол кездегі ел ағасы Дінмұхамед Қонаевтың қабылдауында болған.

Ол кісі көрнекті қайраткерді жылы ықыласпен қа­был­да­ған. Сол қабылдаудың бірінде ел ­бас­шысына ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсыновтың ақталуы жайында сөз қозғайды. Қонаев: «Бұл уақыттың ісі екенін айтып, сәл күте тұруын сұрайды». Әлекең Алаш көсемі Әлихан Бөкейхановты айрықша құрмет тұтты. Өмірінің ақырына дейін ағаларына берген антына адалдық танытты. 1970 жылы 81 жасында қайтыс болды.

Азамат  ЕСЕНЖОЛ

The post ЕРМЕКОВТІҢ ЕРЛІГІ appeared first on .

Ер жігіт үшін ең қасиетті борыш – Отанды қорғау. Бұл – әр азаматтың бо­йына бала кезінен сіңірілетін қағидат. Ал өскелең ұрпақ  отансүйгіштік, ұлтжандылық қасиеттерді қайдан алады, оларға кім үлгі-өнеге көрсетеді? Міне, дәл осы сауалды алға тартып, Астана қаласындағы «Ауғанстан соғысы мүгедектері мен ардагерлері одағы» қоғамдық бірлестігінде болып, айтулы ұйымның жұмысымен танысып қайтқан едік.

Ауғанстан соғысын бастан кешкен жауынгерлер бас қосатын ұйымда қашан келсеңіз де қызу жұмыс. Өйткені мұнда жауынгер-интернационалис­тердің тұрмыс-тіршілігіне қатысты мәселенің бәрі қаралып, талқыланып жатады.

– Қатарында 1300-ден аса мүшесі бар біздің бірлестік қоғамдық ұйым болып саналғанымен, атқаратын жұмысымыз сан қырлы. Әрине, бірінші кезекте, біз Ауғанстан соғысында қаза тапқан жауынгерлердің отбасыларына, соғыс салдарынан мүгедек болған майдандастарымызға қолымыздан келгенше рухани да, материалдық та көмек көрсетеміз. Содан кейін­гі бас­ты міндетіміз – жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру. Біз үшін өз елін, өз жерін сүйетін жастарды тәрбиелеу ең қасиетті іс болып табылады. Бұл ретте көп жылдардан бері қалыптас­қан дәстүрлі шараларымыз бар. Мәселен, тұрақты түрде қаладағы мектептерде «Ерлік сабақтарын», жоғары оқу орындары мен мекемелерде кездесулер өткіземіз. Ұлы Отан соғысы майдангерлеріне құрмет көрсетіп, оларды өзіміздің шараларымызға шақырып отырамыз. Бірнеше дәстүрлі спорт жарыс­тарын ұйымдастырамыз. Атап айтқанда, жыл сайын ақмолалық жауынгер-интернацио­налистер Қазбек Абдрахманов, Сағындық Смайылов және Жанайдар Жирентаев атындағы футбол, волейбол жарыстарына тек қана Астана қаласынан ғана емес, республика аймақтарынан командалар қатысады. Бұл жарыстарға ересектермен қатар, жастар және балалар да көптеп тартылады. Сонымен қатар, елордамызда өтіп тұратын қоғамдық, саяси және мәдени шараларға қатысамыз, – дейді бізбен әңгімесінде Астана қаласының «Ауғанстан соғысы мүгедектері мен ардагерлері одағы» ҚБ төрағасы Серік Кенжебеков.

Шынымен де, оқ пен отқа шарпылған жауынгер-интернацио­налистердің соғыс зардабын шеккендерге қайырымдылық танытуы, жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беруі, қаламыздағы қоғамдық шараларға белсенді қатысуы өнеге көрсеткіші десе болады. Сонау сексенінші жылдары Ауғанстан алапатын көрген жап-жас жігіттер бүгінде самайына ақ түскен жігіт ағалары болып қалды. Алды немере сүйіп, ардақты атаға да айналып жатыр.

– Ертең біздің жауынгер-интернационалистер Қазақстан Қарулы Күштерінің 25 жылды­ғына арналған әскери парадқа қатысады. Бұл – біз үшін үлкен мәртебе. Салтанатты шеруден соң Ауғанстан соғысы құрбандарының мемориал-ескерткіші алдында Отан қорғаушылар күніне арналған салтанатты жиынымызды өткіземіз, – деп түйіндеді өз сөзін астаналық ұйымның жетекшісі.

The post ҚАСИЕТТІ БОРЫШ appeared first on .

Естеріңізде болса, Ұлы Отан соғысы кезінде әкесі мен баласы бір майданда шайқасқаны туралы екі фильм болды. Бірінде грузин шаруасы Георгий Махарашвили баласын госпитальға іздеп келеді. Алайда баласы сауығып, қайтадан майданға аттанғанын

Содан кері қайтпай, қолына мылтық алып қан майданға түседі. Әскермен бірге Германия­ға да жетеді. Жау шебінде бірге соғысып, бір үйдің екі шетінде тұрып тек үндесудің сәті түседі. Сол шайқаста ауыр жараланған баласын қарт Махарашвили өз қолымен жерлейді. Екінші фильм Михаил Шолоховтың «Адам тағдыры» атты шығармасы негізінде түсірілген. Соғыс қаһарманы барлық бейнетті басынан кешіріп Германияға жетеді. Жеңісті күнде баласының қайтыс болғаны туралы хабар жетеді. Өкініштісі, әкелі-балалы екеуі де бір жерде шайқасып жүргенінен хабарсыз екен.

Ал біз әңгіме еткелі отырған әкелі-балалы екі солдаттың тағдыры мүлдем басқаша болды. Олардың дерегін астаналық Сарбиназ Әлібекова біздерге жеткізіп, майдангер атасы мен әкесі туралы естелік-құжаттарымен бөліскен еді.

– Менің атам Әбдумажит Ахметов 1942 жылы 5 қазанда майданға шақырылады. «Қызыл жұлдыз» орденді №216 минадан тазарту жеке отрядында минер болып соғысқан. Бас қолбасшы И.Сталиннің бұйрығымен Калинкович қаласын, Ковель қаласын, Висла, Одер өзендеріндегі неміс қорғанысын бұзып өтудегі ұрыстарға қатысқаны үшін Берлиннің оңтүстік-шығыс бағытындағы жауды жоюдағы ұрыстарға қатысқаны үшін алғыстар беріледі. 1945 жылы қыркүйекте армия қатарынан босап, елге оралады.

Ал баласы Махмуд Мәжитов әкесінен кейін, бір айдан соң 1942 жылдың желтоқсанында майданға аттанады. 1945 жылдың желтоқсанына дейін Қызыл Армия қатарында байланысшы болып соғысыпты.

Атам мен әкемнің майдан жолдары тоғысып отырған және бір шайқастағы ерліктері үшін бір бұйрықпен марапатталған. Мысалы, әкемнің Калинокович қаласын азат еткені үшін Сталиннің алғысын атам да алған. Ордер өзені үшін шайқаста ерлігі мен Берлинді алғаны үшін де бір бұйрықпен әкелі-балалы бірге марапатталады. Махмуд Мәжитовтың майдан жолдары – Бобруйск, Барановичи, Слоним қалалары үстімен өткен екен. Беларуссия, Польша шекарасындағы Нарев өзеніне де өтіп, Пленьск, Млава, Дзялбово, Старгард, Гнев, Гдансьск, Пазевельск, Штрасбург, Темперн, Штаральзунт, Гримен, Леммен, Мальхин, Варент, Визенбарг қалаларын артқа тастайды. Балтық теңізіндегі ірі порттары мен әскери-теңіз базалары Росток пен Варнемюндені алғаны үшін, Варт қаласы, Шгральзуддерсорвассер қаласы мен Ригель аралдарын неміс басқыншыларынан азат еткені үшін марапаттары бар.

Осыншама Еуропа қалаларын білмес пе едік, бірақ әкеміз, осы елді мекендерді жаяу басып жүріп өтіпті. Оның дәлелі артында қалған құжаттары, – деп Сарбиназ әңгімесін аяқтады. Махмуд Мәжитовтың барлық құжаттарына мұқият болғанының бір себебі оның соғыстан кейінгі жылдары бас есепші болып қызмет атқаруымен де байланыстыруға болады. Соғыс жылдарының құжаттары осылайша сақталып, тарихтың жәдігеріне айналып отыр.

– Әкем анам Шарапатпен бірге 10 бала тәрбиелеп өсірді. Алайда ғұмыры қысқа болып, 49 жасында дүниеден өтті. Бүгінде атадан жалғыз болған әкеміздің 43 немере, 75 шөбере, 4 шөпшегі еліміздің әр түкпірінде өмір сүріп жатыр, – дейді Сарбиназ Әлібекова.

Айгүл УАЙСОВА

The post ӘКЕ МЕН БАЛАНЫҢ МАЙДАН ЖОЛЫ appeared first on .

Қазіргі кезеңде қазақ халқының жартысына жуығы қырылған 1930-32 жылдардағы ашаршылық біршама зерттеліп жазылғанымен, 1921-22 жылдардағы ашаршылық жөнінде бірен-саран еңбектерде болмаса, ақиқат әлі айтыла қойған жоқ.

Мұрағат деректері мен басылымдарға назар аудара келсек, 1921 жылы Қазақстанның бес губерниясы мен бір уезі, атап айтсақ, Орынбор, Ақтөбе, Орал, Бөкей, Қостанай губерниялары мен Адай уезі ашаршылыққа ұшырады. 2 653 300 адам тұратын Қазақстанның батыс бөлігімен және онымен шекараласатын Қостанай губернияларының ашаршылыққа душар болуының объективті және субъективті себептері бар еді. Олардың әрқайсының аражігін таратпай жалпы айтсақ, 1921 жылғы аштықтың негізі әріде, тереңде жатты. 1916 жылы қазақ жастарын тыл жұмыстарына алу, шақырылғандардың бас сауғалап қашуы, халық наразылығының өршіп, Торғай төңірегін қамтыған ұлт-азаттық күресі, ақ пен қызыл кезекпе-кезек билікке келген аласапыран азамат соғысы, ер-азаматтың ат үстінде болуы қалыптасқан шаруашылық жүйесін тоқырауға ұшыратты. Оның үстіне 1920 жылғы жұт пен 1921 жылғы құрғақшылық ауыл шаруа­шылығын тұралатып, халықты күйзеліске душар етті.

Бұл азаматтық соғыстың енді ғана аяқталған, большевиктер ел ішіндегі саяси-экономикалық, әлеуметтік шиеленісті өз пайдасына әлі толық шеше алмаған өліара кезең еді. Кронштадт бүлігі, шаруалар наразылығы, большевиктер билігін әлі де мойындай қоймау сол кезеңнің жалпы ахуалының сипатын көрсететін. Осы кезеңде тек қана Қазақстанда ғана емес, Ресейдің бірқатар жерінде де – Астрахан, Царицын, Саратов, Самара, Симбирск, Уфа губерниялары ашаршылық құрсауына түскен болатын.

Әрине, Қазақстандағы ауыр жағдайды орталықтағы большевиктік билік білді. Солай болғанымен, ашаршылыққа ұшыраған Ресей губернияларға көмек көрсетуді талап етті. Өз еліндегі ашаршылықтың дендеп, етек алып бара жатқанын көріп, біліп отырған Қазақ елінің билігі алдарында тұрған екі мәселені де шешу жолын ұстанды. Ресейге ішінара көмек жасағанымен, ел ішіндегі жағдайды реттеуді бірінші кезекке қойды. Сондықтан да болар, Қазақ Орталық Атқару Комитеті атынан Ә.Жангелдин мен Киселев Қазақстандағы ашаршылық жайын айта келіп, жағдайды реттеу әрі бір жағынан жеңілдету мақсатында Қазақстан территориясындағы басқа ұлт өкілдерін, мысалы, украиндарды өз республикаларына қоныс аударуға рұқсат беруін сұрады. Ашық айтылмаса да, бір себептері немесе орталықтың алыстан ойлаған мақсаттары болды ма, бұл ұсынысқа келісім бермеді. Сонымен қатар, алдын ала жоспарланған Қазақстанға Ресейден қоныс аударуға тиісті 2 млн адамды орналастыру мәселесі де өзгеріссіз қалды.

Қазақстанға Ресейден 2 млн адамды қоныстандыру қажет деген мәселе күн тәртібінде тұрғанымен, осы уақытта Қазақстанда аталған бес губерния мен бір уезде ашаршылыққа ұшырағандар саны да мәлімет бойынша 2 млн адам еді. 1922 жылдың қаңтарындағы мәлімет бойынша Орынбор губерниясында – ­437 776, Қостанай губерниясында – 252 816, Ақтөбе губерниясында – 359 326, Орал губерниясында – 277 835, Бөкей губерниясында – 100 мың, Адай уезінде 75 мың адам ашаршылыққа ұшырады. Бұл мәліметтің өзін орталықтың қырына ұшырап қалмау үшін қазақ билігі азайтып берген де болуы мүмкін. Себебі осы жылдары ел ісіне белсене араласып, елдің ауыр халін өз көзімен көрген М.Әуезов «…аштықтан құтқару үшін дәл қазір шұғыл шара қолданылмаса, онда Қазақ республикасы қазақсыз қалады» дегенді бекер айтпаған болуы керек. Бұл биліктің дәрменсіздігі мен аштан қырылып жатқан қазақты көрген адамның жан айқайы, ышқынуы еді. Қазақстанда осыншама 2 млн адам ашаршылыққа душар болғанда, оларды ашаршылық тұзағынан алып шығу үшін қажетті азық-түлік қорын қалыптастыру, оларға көмек беру орнына тағы да осындай 2 млн адамды Ресейден Қазақстанға қоныс аудару ешбір логикаға келмейтін еді.

Бірақ Қазақстанда ашаршылық тұзағына түскендер жоғарыда аталғандар ғана емес, басқа жағдайы дұрыс деген губерниялар жайы да оңып тұрмады. Тек қана Ақмолада аштыққа ұшырағандар саны 100 670 адам деп көрсетілді. Ақмоланың өзінде жағдай осылай болғандығына қарамастан, оларға Мәскеуден берілген жоспардан тыс тағы да 300 мың тонна астықты Ресейге жіберу міндеттелді. Лениннен жұмысшылар мен шаруаларға көмектесу керек деген жеделхат келген соң, Арал балықшылары да 1921 жылдың 25 желтоқсанында Ресейге 14 вагон балық тиеп жөнелтті. Аштыққа ұшыраған Қазақстанға орталықтан көмек келгені былай тұрсын, қайта азық-түлік жіберу талап етілді.

Ақиқатын айтсақ, осы кезде ұлтжанды қазақ зиялылары, оның ішінде С.Сәдуақасов пен М.Әуезов ашаршылылық жа­йын айтып дабыл қақты. «…дәл осы, 1921 жылдың күзі мен 1922 жылдың көктем айларына де­йінгі аралықта ұлттың мүддесін қорғайтын аса көкейтесті шаралардың бірде-біреуі Смағұл мен Мұхтардың қатысуынсыз өткен жоқ. Бұл қарсаңда қазақтың «қаратаяқтары» (зиялыларды қыр қазақтары осылай атаған) бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде ұйымшылдық танытып, ішінара сая іздеген саяқтары болмаса, қалғандарының барлығы да ұлттық мүдденің айналасына топтасты.

Қазақстанның солтүстік-батыс аймағын қамтыған аштық қазақ ұлтының келешегіне, ұлт болып қалуына қауіп төндірді. Аштық қаупі күннен-күнге ұлғайып, жан сақтау үшін қолына түскеннің бәрін жеп, тіпті адам етін адам жеп жатқандығы жөніндегі суық хабарлар жетіп жатқандығына қарамастан, Орынбордағы қазақ билігі орнынан қозғалып, батыл шараларға бара қоймады. Оның екі түрлі себебі бар еді. Біріншіден, Қазақ өлкелік революциялық комитетінің мүшелері, негізінен, қазақ емес ұлт өкілдерінен құралды да, қазақ даласындағы ауыр халге соншалықты мазасыздана қоймады. Олар, керісінше, Ресейдің ашаршылыққа ұшыраған аудандарынан Қазақстаннан азық-түлік көмегін ұйымдастыруға белсене кірісті. Қазақ отбасыларының тіршілік етіп отырған алдындағы азын-аулақ малын, астығын жинап алды. Екіншіден, қазақ зиялылары арасында да таптық ұстанымдарына байланысты жік туып, биліктегі тапшылдар ел ішіндегі ашаршылықты, ауыр халды баяндап, шара қолдануды талап еткен зиялыларды, алашордашылардың кеңес үкіметіне қарсы әрекеті деп қабылдады. Сонымен қатар, ұлтжанды қазақ зиялыларының ұлттық мәселелерді көтеруі биліктегі басқа ұлт өкілдеріне де ұнай қоймады. Олардың арасында келісе алмаушылық жиі болды. Сондықтан билік

Қазақ еліндегі ашаршылыққа бастапқы кезеңде белсене кіріспеді.

Оны осы жылдардағы Қазақ өлкелік революциялық комитетінің жұмыс жоспарынан да көруге болады. Назар аударсақ:
1. ВКП(б)-ның ХІІ съезіне да­йындық; 2. Ресейде аштыққа ұшыраған аудандарға азық-түлік жөнелту үшін жергілікті ұлттың қолындағыларын жинап алу; 3. Бұған қарсы халықтың наразылығын ұйымдастырып отыр­ған «қазақ ұлтшылдарына қарсы күресу. Сол кезеңдегі Қазақстандағы большевиктік биліктің ұстаған бағыты осындай болды. Халықтың алдындағы малы мен қолындағы соңғы өзек жалғап отырғанын әсіреқызыл белсенділер қорқытып-үркітіп жинап алды. Орталыққа жақсы көріну үшін жергілікті халықтың өзі ашаршылыққа душар болып отырғанда, жиналғандарды Ресейге жөнелтті. Ал бұл жағдайды көріп-біліп отырып, мұндай іске наразылық білдірген қазақ зиялыларын тапшылдар «ұлт­шылдар», «пролетарлық интернационализмге қарсылар» ретінде кінәлады. Сонымен қатар, С.Меңдешев бастаған большевиктер Мәскеуге төмендегідей мәтінде жеделхат жолдаған. «Ашаршылық туралы қауесетті таратып жүрген – ұлтшылдар. Олар қарапайым шаруаның мұң-мұқтажын жоқтағансып, еңбекшілердің назарын өздеріне аудару үшін қасақана байбалам салуда» деген. Профессор Т.Жұртбайдың пікірінше, «Шындығында, тура сол кезде С.Меңдешевтің туған ауылында түтіні тік шығатын бірде-бір үй қалмаған еді». Егер 1921 жылдың наурызындағы мәліметке сенсек, С.Меңдешевтің елі Орал губерниясында тұратын 470 028 адамның 446 536-сы, яғни 99 пайызы аштыққа ұшырады. Басқа губернияларда жағдайсәл тәуірірек, дегенмен оларда жағдай оңып тұрмады.
Ашаршылық меңдеген сол жылдары биліктегі большевиктер аштан қырылып жатқан қазақтар тағдыры жөнінде мәселе көтерген ұлтжанды қазақ зиялыларының іс-әрекетін кеңестік құрылысқа қарсы ұлт­шылдардың әдейі жасап отырғаны деп айыптады. Ел ішіндегі аштықты дер кезінде тізгіндей алмаған билік уақыт өткізіп, кеш қимылдады. Оның өзінде өздері ұлтшылдар деп айыптап отырғандардың талап етуімен. 1921 жылдың 10 желтоқсанында қазақ қызметкерлері қатысқан кеңесте күн тәртібінде, бірінші, қырдағы аудандардың аштыққа ұшыраған тұрғындарына нақты көмек көрсетуді ұйымдастыру, екінші, қазақ қызметкерлерін осы жұмысқа тарту және оларды тиімді пайдалану қаралды. Бірінші мәселе бойынша, М.Әуезовтің баяндамасы тыңдалды. М.Әуезов ел ішіндегі ауыр жайды баяндап «…Көптеген аудандардағы қазақтар көптен бері тек қана көртышқанмен, тышқанмен, суырмен, тағы да сол сияқты ұсақ жәндіктермен өзегін жалғауда, соның кесірінен әртүрлі жұқпалы аурулар мен індеттер естіп білмеген деңгейде таралып барады» деп мәлімдеді.

Осы кеңестен кейін ғана, қақаған қыста аштыққа ұшыраған аудандарға көмек көрсетуге қадам жасалды. Бірақ ­қаһарына мінген қыста ел жағдайы одан сайын ауырлап кеткен еді. Осы кеңесте шалғай жатқан Торғайға Қостанай арқылы жіберілетін көмек бармай қалады, азық-түлік Қос­танайдың өз басында қалып жергілікті халыққа жетпейді деген болу керек қабылданған қаулыда «Торғайға жіберілетін азық-түлік жәрдемі Қостанайдан бөлек жіберілуін орталық арқылы шешуге қол жеткізсін» деген-ді.

Қостанайға арнайы барған С.Сәдуақасовтың жазуынша, Қос­танайда аштарға арналған асханалар мен балалар үйі ашылғанымен, ол қалың қазақ ішінде ашылмаған. Қостанайдың өз басында ашылған асханаларда тамақтандырып жатқан аштар ішінде қазақтар жоқ. Ал асханаға қажетті ет үшін малды аш қазақтардың өзінен алып отыр­ған. Қазақтарға жәрдем бермек түгіл, олардың қолындағыларын жинап алған. «Қостанайдың орыс­тарынан қазақтың халі жаман. Қазақ ішінде аштық жазға қарай көбейді. Жер қарайып кеткен соң қайта қар жауып, малдың жартысына жуығын қырып кетті. Ел ішінде өліп жатыр. Қостанай мекемелерінің аштарға жәрдем беруі де басқаша. Өздерінің Қос­танайынша! …Бұл айт­қандар – ертегі емес, шып-шын оқиға. Қос­танайда болып отыр­ған оқиға» деп ашына жазды. Сондықтан да болар, Торғайға жіберілетін азық-түлік жәрдемі Қостанайдан бөлек жіберілсін деген қаулының қабылданғаны.

Алғашында аштыққа ұшыраған Қостанай губерниясына көмек көрсету, азық-түлік қорын қалыптастыру, оны жеткізу Ақмола губерниясына жүктелді. Бірақ бұл кейін екі түрлі себеппен өзгеріске түсті. Біріншіден, 1922 жылдың басында аштық құрсауына түскен Челябинск, Қостанай, Самара губернияларынан аштар легі шамамен 470 мың адам жан сақтау үшін Ақмола губерниясына ағылып келді. Бұл, әрине, қолдағы бар азық-түлік қорының бір бөлігін көмек көрсету үшін жұмсауға мүмкіндік бермеді. Сырттан келушілер жаңа проблемалар тудырды. Екіншіден, губерния құрамындағы Петропавл, Көкшетау, Атбасар уездері де осы кезеңде аштыққа ұшырады да, губерния әкімшілігі орталықтан аталған уездерді ашаршылыққа ұшырағандар ретінде санап, жиналған азық-түлік қорын ішкі қажеттілікке жұмсауға рұқсат сұрады.

Осыдан кейін Қостанай губерниясына көмек көрсету аштыққа ұшырамаған деп саналған Семей губерниясына міндеттелді. Қос­танай губерниясы аштарына көмек көрсету басты мәселенің біріне айналды. Себебі губерния халқының 90%-ы аштыққа ұшыраған еді. Қостанай губерниясы ішінде шалғайда жатқан Торғай уезінің жағдайы өте ауыр болды. 1921 жылдың жазындағы құрғақшылық, шөптің шықпауы мен жетіспеушілігінен және қатал қыстан уездің 13 болысында да мал қырылды. Малдың қырылуы, жергілікті халықты тіршілік көзінен айырып, ашаршылыққа ұшыратты. 13 болыс ішіндегі неғұрлым қуатты саналған Торғай, Шұбалаң, Майқарау, Сарықопа, Көртоғай және Қарақоға болыстарында да мал басы күрт кеміді. Елді аштық жайлады. Халық өз атамекендерін тастап, Ақтөбе, Қос­танай, Жезқазған жаққа бос­ты. Ақтөбеге жеткендері одан әрі басқа аймаққа кетті. Себебі Ақтөбе губерниясының де халі оңып тұрмаған еді. Ол жақтағы халық та босқыншылыққа ұшырап, жағдайы жақсы Түркістан губерниясына қарай ағылды.

Сонымен қатар, шалғайда орналасуы, көлік қатынасының қиын болуы, көмектің дер кезінде жетпеуінен Торғай уезі халқының жағдайы нашарлады. Сырттан келетін азық-түліктің жетуі де қиын болды. Сондықтан қиын жағдайда қалған Торғай уезінің атқару комитетіне республикалық органдармен тікелей байланыс жасауға рұқсат берілді.

Осы жылдары ел қызметіне белсене араласқан М.Әуезов «Еңбекші қазақ» газетіне ашаршылыққа байланысты көлемді мақала жариялап, елді ашыққандарға жылу жинауға, көмек көрсетуге шақырды. Елдің ауыр халіне қазақ зиялылары көз жұмып қарай алмады. М.Дулатов та «Ақжол» газетіне бірнеше мақала жариялап, шындықты жазып, қазақ билігі қозғалсын, қимылдасын деген ниетте болды. «Торғай үйезінде мал қырылып жатыр. Жазғы салым ашаршылық күтіп отыр­мыз. Алыстан азық таситын көлік қалған жоқ. Қарқаралы үйезінде шаруа күйзелді. Мал өліп жатыр. Жұрт жаяу, аш, жалаңаш… Темір үйезінде жұт. Ауру қалың, күнде жаназа… Бөкей ордасының қазақтары томыршық деген шөптің дәнін қағып жеп жатыр… Ырғыз үйезінің қазақтары саршұнақ тышқанды жеп жатыр. Күздігүні өлген малдардың өлексесін қар астынан қазып алып жеп жатыр. Өлексе әрі ас болмай, бишаралар қырылып жатыр» деп жазды.

Ел ішін жайлаған аштық туралы айтылып, газетте жарияланғандарға «бұл ұлтшылдардың босқа даурығуы, кеңес үкіметіне қарсы іс-әрекеті, сондықтан ұлтшылдарға қарсы күресті күшейту керек» деп әрекетсіз отырған билікке М.Дулатов жанұшыра ашық түрде «Аштық қырғынынан қайтсек құтыламыз?» деген мақаласын «Қазақстан үкіметінің назарына» деп атаумен жазды. «Елді ел қылу, қырғыннан құтқару үшін азамат тегіс атқа міну керек. Бірақ азамат өкіметтен рұқсатсыз атқа міне алмайды. Сондықтан қазақ өкіметі қазақты ел қыламын десе, закон жолымен бекітіп, аштар үшін күйлі елдерден жылу жинау­ға рұқсат етсін. Елге сенімді, білімді, таза азаматтарды бас­тық қылып, 20-30 комиссия шығарсын. Бұларға керекті күш-көмегін берсін. Комиссия­лар үйезді, облысты, ауданға бөліп араласын, жиналған малдарын жаз бойы ашаршылық болып жатқан жерлерге айдасын. Аш босқындарды аман елдерге көшіріп орналастырсын» дей келіп, «…жалғыз өкімет тарапынан көрсетілген жәрдемге ғана сүйеніп отырсақ, елді қырып аламыз. Өкімет жәрдемін көрсете берсін, ол өз алдына, өзіміз жұрттың қамын ойлауымыз керек» деп ел зиялыларын ел ішіне баруға, көмек көрсетуге шақырды.

Қазақ өкіметі ел ішіндегі жағдайдың одан әрі ушығып бара жатқанын білді. Енді шегінерге жер қалмағанын түсінді ме, әлде аштықты жою ісіне қалың қазақты жұмылдыра бастаған «алашордашылар» ықпалының өсіп бара жатқанынан, оның сыртында ел ішіндегі ахуалдың ауырлап, аштықтың жайлағанына көзі жеткен соң ба, ұлт зиялыларына рұқсат берді. Оның сыртында ашаршылықтан босқан елдің тасқыны қазақ шекарасынан тысқары кеткен еді.

Құрманғали ДӘРКЕНОВ, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық  университетінің профессоры

The post ҚАЗАҚ ЕЛІ ҚАЗАҚСЫЗ ҚАЛА ЖАЗДАҒАН НЕМЕСЕ 1921-1922 ЖЫЛДАРДАҒЫ АШАРШЫЛЫҚ ЖӘНЕ «ТОРҒАЙ ІСІ» appeared first on Астана Ақшамы.

Астана іргесіндегі Ақмол ауылында орын тепкен «АЛЖИР» мемориалды мұражай кешенінің ашылғанына 10 жыл толып отыр. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнінің қарсаңында осы ауылда «Ұрпақтар ұмытпайды. Помнят потомки» атты халықаралық конференция өтті. Оған Астана қаласы әкімінің орынбасары Ермек Аманшаев, ҚР Парламенті депутаттары, тарихшы ғалымдар, саяси қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары, этномәдени бірлестіктердің жетекшілері мен өкілдері қатысып, мұражайды аралады.  

Бастапқыда КарЛагтың арнайы бөлімшесі болып құрылып, кейіннен «Отанын сатқандардың әйелдерінің Ақмола лагері» атауын алған «АЛЖИР»-ден өткен ғасырдың 30-50 жылдары этаппен 20 мыңнан астам әйел өтсе, олардың 8 мыңнан астамы мерзімдерін толық өтеп шыққан. «Халық жауының әйелі» немесе «халық жауының отбасы мүшесі» ретінде сотталғандарды мұражай ауласында тұрған «Сталин вагонымен» немесе оның екінші атауы «Қызылшамен» осы жерге әкелетін.

Мұражай қызметкерлерінің айтуынша, бұл вагон 1927 жылы қуғынға ұшыраған және Қазақстанға жер аударылған адамдарды тасымалдау үшін арнайы тапсырыспен Одесса қаласында жасалған. Конференцияға қатысқан Татьяна Шевченко әжесі, «АЛЖИР» тұтқыны Мариам Анцистің осы туралы естелігін жаңғырт­ты.

Мұражай аумағындағы «Қасірет қақпасы» монументінің, «Түңілу мен әлсіздік», оған керісінше «Күрес пен үміт» композицияларының өзіндік мән-мағынасы бар. Ал Қазақстандағы өзге мемлекеттердің елшіліктері орнатқан ескерткіш белгілер лагерьде отырған 62 ұлттан шыққан әйелдер туралы сыр шертеді. Олардың ең көбі орыстар болған (4390 адам). Ал қазақтардан 87 әйел «АЛЖИР» тұтқыны атанған. Атап айтсақ, Бейімбет Майлиннің әйелі Гүлжамал Майлина, Тұрар Рысқұловтың жары Әзиза Рысқұлова-Есенғұлова мен енесі Арифа Есенғұлова, Жұмат Шаниннің зайыбы Жанбике Шанина, т.б.

Бұл конференцияға Жұмат Шаниннің немересі Жанат Қасымханқызы қатысты. Оның сөзінше, әжесі Жанбике 8 жылға сотталып, «АЛЖИР» лагерінде мерзімін толықтай өтеп шыққан. Өзге әйелдер сияқты ауыр жұмысқа жегілді. Көктем уақытында арықтарды қолымен қазып, тазалады. Колөнерге икемді болғандықтан, тігін цехында жұмыс істеді. Сығырайып жанған шамның жарығымен түні бойы киім тікті. 1946 жылы босап шыққаннан кейін Қарағандыға келді. Абақтыдағы ғұмырын көп әңгімелемей, өмірден өтті.

Мұражай ауласында тағы бір ескерткіш еріксіз көз тоқтатады. «Қақ айырылған жұлдыз» деп аталатын оған гүл шоқтарын қою рәсімінен кейін саяси қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары «Алаш» саябағында алма ағаштарын отырғызды. Бұл саябақтың ауданы – 1,5 гектар. Кезінде «АЛЖИР» тұтқындары да осы жерге алма еккен. Осылайша, қазір ұрпақтар сабақтастығы орын алып отыр.

Қонақтар «АЛЖИР»-дің ызғарлы суығы» және «Дольше жизни» деректі фильмдерін тамашалады. Конференция барысында «Ұрпақтар ұмытпайды. Потомки помнят» естеліктер жинағының тұсауы кесілді.
Ақмол ауылының №5 ор­­­­та мектебі «Зер­де ал­а­уы» ­қойылымын қойды. «…Бірде қыстың таңында біз Жалаңашкөлден қамыс будаларын арқалап келе жаттық. Жолда жұтаң киінген жергілікті адамдар кезікті. Қастарында балалары бар. Үлкендер бізді көрген соң балаларға қарап, бірдеңе айт­қаны мұң екен, балалар бізге қарай тас лақтыра бастады. Айдауылдар: «Сендерді Мәскеуде ғана емес, адамзат баласы жек көретінін байқадыңдар ма?» деп қарқылдап кеп күлсін.

Тұтқын әйелдер «бұлардың балаларға берген тәрбиесі осы ма?» деп налыды. Мен әлгі тастардың біріне сүрініп құлап, дәл алдымда жатқан тастан сүт пен ірімшіктің иісін сезгендей болдым. Шетінен тістеп көрсем, дәмі тіл үйіреді екен. Сөйтіп тастарды теріп алып, баракқа алып келдім. Барактағы қазақ әйелдері оның тас емес, кептірілген құрт екенін түсіндірді». Бұл – «АЛЖИР» тұтқыны Гертруда Платайс­тың естелігі. Осы естелікке сүйенген белгілі ақын Ғалым Жайлыбай «Тас пен ас» атты өлең жазған. Раиса Голубева да «Курт – драгоценный камень» өлеңін жазды. Бұл өлеңді Ақмолдың №5 орта мектебінің оқушысы Арина Котенко оқыды.

Құндыз ҚАНАҒАТҚЫЗЫ

The post АНАЛАРДЫҢ «АЛЖИР»-дегі АЗАБЫ appeared first on Астана Ақшамы.

Жекелеген тарихшылар 1931-1932 жылғы аштықтың салдарын дәстүрлі мал шаруашылығының күйреуі және ешқандай дайындықсыз ұжымдастыру ісінің күшпен жүргізілуі, сондай-ақ, көшпелі халықты отырықшылыққа ебедейсіз бейімдеудің кесірінен деген пікір айтуда.

Бұл пікір орынды. Бірақ Сталин мен Хрущев екеуара Қазақстандағы сұмдық ашаршылық жайында пiкiр алысқанда: «Бiз Сталинге Қазақстандағы адам төзгiсiз ашаршылықтан бүкiл қазақ халқы қырылудың аз-ақ алдында тұрғанын айтқанымызда, «Ол сары пәлелерден тек сондай жолдармен ғана құтылуға болады» деп жауап бердi» дегенi нені меңзейді?

Екіншіден, қазақ даласындағы ашаршылық туралы жазылған Роберт Конквестің «Жатва скорби» атты кітабында: «Аштық жылдары Голощекин қазақтарға дәрігерлік көмек көрсетпеу туралы жасырын нұсқау шығарған» деп жазуы нені көрсетеді?

Үшіншіден, қызыл төңкеріске еңбегі сіңген қайраткер Иван Тоболин қазақтардың аштан қырылу себебін марксистік көзқараспен түсіндіре келіп, «қазақтарда экономикалық бәсекелестікке төтеп берер қуат жоқ, әлсіз, сондықтан оларға өлгеннен басқа жол жоқ» деп отаршылдардың қаныпезер қылығын ақтауын қалай түсіндіреміз?Керекулік зерттеуші-өлкетанушы Жеңіс Марданұлы: «1931-32 жылдары қазақтар аштықтан қырылып жатқанда, олардан босап қалған жерлерге өзге ұлттарды жаңадан қоныс­тандыру әрекеті жүріп жатты, соған қарағанда аштық – әдейі қазақтарды құрту үшін ұйымдастырылған дүние» дегенді алға тартады.

Автор дәлел ретінде аштық жылдары Павлодар облысы, Ертіс ауданына қарасты 40-тан астам ауылдың адамдары босып кетіп жері бос қалған сәтте, сол жерге қолма-қол «Северный», «Суворов», «Қазақстанның 10 жылдығы» атты үш кеңшар бой көтерген. Халық аштан қырылып жатқанда жоғарыдағы кеңшарлар тоқшылықтан кекірік атып отырғанын жазған еді кезінде Жеңіс Марданұлы.
Мына жақта қазақтар орасан зор ашаршылықтан халық қырылып жатқан кезде, Ресейде астық басқа шикізат көздерімен бірге валюталық түсім негізінде сырт­қа сатылды. КСРО бойынша шетелге астық сату көлемі 1928 жылы – 0,1 млн тонна, 1929 жылы – 1,3 млн тонна, 1930 жылы – 4,8 млн тонна, 1931 жылы 5,2 млн тоннаға жетті деген деректер де бар.

Жалпы, осы аштықта қанша қазақ опат болды дегенге келсек, әрқилы, әртүрлі деректер көп кездеседі. Соның ішінде нақты дерек: 1993 жылы ҚР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының ашаршылық зардаптарын зерттеу жөніндегі мемлекеттік комиссиясының қорытынды есебінде 1930-32 жылғы аштықта 2 млн 200 мың адам, яғни қазақ халқының 49 пайызы қырылған деп көрсетілген. Нақты құжат – осы.

Дастан ЕСМҰРАТ,
Көкшетау қаласы

The post МЕШІН ЖЫЛЫ ҚАНША ҚАЗАҚ ҚЫРЫЛДЫ? appeared first on Астана Ақшамы.

Таяуда «Қазақстан» ұлттық телеарнасының қолдауымен ұлт зиялыларының әйелдері мен балалары тартқан тау­қыметті баяндайтын «Алжир» (Қармен жуылған қан) атты көркем телехикая көрермендерге жол тартты.  

Фильм бес бөлімнен тұрады. Бас кейіпкер Света есімді бойжет­кен әжесінің аманатымен Ресейден Қазақстанға келеді. Мақсаты – сұрапыл жылдары «АЛЖИР» тұтқыны болған әжесі мен анасын ажал мен аштықтан аман алып қалған Әлихан Сейдахметов деген азаматты тапсам дейді. Әрине, көп жылдардан кейін ол кісіні іздеп табу оңай емес. Бірақ қайсар қыз әжесі жазған күнделіктің ізімен бұрынғы лагерь маңында орын тепкен ауылдардың бірінен Әлиханды тауып алады. Бір кезде жалындаған жас жігіт бүгінде жасы тоқсаннан асқан қария. Сөйтіп, Света мен Әлихан атамыз екеуі азапты жылдардағы оқиғаларды еске алып, сол күндерге қайтып оралады.

Телехикая осылай өріледі. Алып-жұлып бара жатқан шиеленісті оқиға жоқ. Бірақ көрерменге терең ой салады. «АЛЖИР» туралы тарихтан жақсы білеміз. Онда елге тұтқа болған талай тұлғалардың жарлары мен балалары қамалған. Нақты деректерде 20 мыңнан астам әйел жазықсыз отырған деп айтады. Ол жайында көптеген кітаптар жазылды. Бірнеше деректі фильмдер түсірілді. Қысқасы, көзіқарақты жанға лагерь туралы ақпарат мол. Соның бәрін қоюшы режиссер әдемі қорыта білген. Жұртқа белгілі оқиғаны қайталау жоқ. Өзінше көркем жол тапқан.

Киноны көріп отырып, біз де бас кейіпкерлермен бірге өткен күндерге сапар шектік. Арқаның қақап тұрған күзгі қара суығы. Шынжырын үзіп кетердей абаланып үрген ит. Қабағынан қар жауған солдаттар. Пойыздан түсіп, аңтарылып тұрған жұп-жұқа киінген әйелдер қайда келгендерін білмейді. Бірақ оны елеп жатқан жан жоқ. Бір кезде оларды жан-жағын сым темірмен қоршаған лагерьге алып келеді. Оны көргенде нәзік жандылардың зәресі ұшады. Әсіресе, лагерь басшысы НКВД майоры Головановтың қаталдығы тым шектен шыққан. Бойында ешқандай аяушылық қасиеті жоқ. Ана демей, бала демей тұтқындарды жазықсыз ұрып соғады. Тізеге салып бағындырғысы келеді. Әрине, бұл – қара бояу жағылған суреттер. Ал туындыда жүректі жылытып, жүректің нәзік қылын шертетін жағдайлар да бар. Қатардағы жауынгер Әлихан Сейдахметовтің түрмедегі аналарға жаны ашиды. Әділетсіздікке, әлімжеттікке төзбейді. Қолдан келгенше оларға жәрдем бергісі келіп тұрады. «Алжир» тұтқынында отырған Надеждамен көңіл жарастырады. Бала сүйеді. Ақыры, сол перзентін қапастан құтқарамын деп түрлі қиындыққа бас тігеді. Солардың бәрі жанды тербейді. Адамгершілік, мейірімділік, батылдық секілді адам бойындағы асыл қасиеттер киноның рухын көтеріп тұр.

Әлиханның рөлін Қазақ ұлттық өнер университетінің студенті, жас актер Қобыланды Болат келісті сомдайды. Сондай-ақ, Алтынай Нөгербек, Анна Старченко секілді танымал актрисалар да өз бейнелерін татымды алып шыққан. Шағын мақалада барлық оқиғаны тізіп шығу мүмкін емес. Біз кейбір көңілімізді қозғаған тұстарды ғана сөз еттік.

– Бұған дейін «Алжир» туралы бірнеше деректі фильм жарық көрді. Ал біздің туындымыз – көркем кино. Сондықтан онда қатыгездікпен бірге шынайы махаббат қатар өрілген. Махаббат болмаса, аналарымыз жан түршігерлік қапастан аман шықпайды. Олар талай қиындықты көрсе де, ертеңгі жарық күнге сенді. Үміттері үзілмеді. Өмірге деген махаббат оларды алға сүйреді. Әділдік түбі салтанат құрды. Жазықсыз жазаланғандардың бәрі кеш болса да ақталды. Фильмде рухы биік әйелдердің ұлылығын көрсеткіміз келді. Соны орындадық деп ойлаймыз, – дейді қоюшы-режиссері Әнуар Райбаев.

Азамат  Есенжол

The post ҚАРМЕН ЖУЫЛҒАН ҚАН appeared first on Астана Ақшамы.

Кеше елордадағы «1932-33 жылдардағы ашаршылық құрбандарына арналған ескерткіш» монументінің алдында сол бір қаралы жылдары қаза болғандарды еске алуға арналған тағылымды шара өтті.

nur.kz сайтынан алынған

Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдардан бастап қырқыншы жылдарға дейін жалғасқан аштық пен қуғын-сүргін оқиғалары еліміз үшін қасіретке толы кезең болды. Халқымыз аштықтан қынадай қырылып, саны жағынан тең жартысынан айырылды. Талай жақсылар мен жайсаңдар түрмеге тоғытылды. Осы сөзді жазғанда көмейге өксік тығылады. Неге? Өйткені ұлтымыз ешқандай соғыс немесе төтеннен келген апатсыз қолдан ұйымдастырылған қырғынның құрбанына айналды.

Жиын алдымен саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық құрбандарының рухына бір минут үнсіздік жариялаумен басталды.
– Бүгін біз тарихта қаралы із қалдырған маңызды шараға жиналып отырмыз. Сол бір сұрапыл жылдары 2 миллионнан аса адам тоталитарлық жүйенің құрбаны болды. Еліміздің бетке ұстар зия­лы азаматтары түрмеге жабылды. Олардың отбасылары да түрлі азапты бастан кешті. Қаншама жұртымыз басқа жерге жан сау­ғалап кетті. Біздің елге де жүзден аса ұлттың өкілдері зорлықпен көшірілді. Соның бәрі жадымыз­да жаңғырып тұр. Өткен тарих ешқашан ұмытылмайды. Құрбан болғандардың рухына басымды иемін, – деді қалалық Ішкі саясат басқармасының басшысы Ерлан Қаналимов. Одан кейін елорда мәслихатының төрағасы Жанат Нұрпейісов, «Жас Отан» жастар қанаты Астана қалалық филиалының төрағасы Болысбек Мұхамеджан сөз сөйледі.

«Тұтас ұлттың тең жарымын жойып жіберген мұндай оқиға соғыста да болмаған. Соның бәрі – қасірет. Мен бүгінгі шараны қайғылы күн деп айтар едім. Еліміздің тәуелсіздігі мен жарқын келешегі үшін ғасырлар бойы қырылған бабаларымызды еске алатын, содан жас ұрпақ ой түйе­тін күн болу керек» дейді белгілі заңгер Сабыр Қасымов.

Шара барысында аштық құрбандарына арналған ескерткішке Астана әкімдігі мен елорда мәслихаты және қаладағы қоғамдық ұйымдар атынан гүл шоқтары қойылды.

Азамат  ҚҰСАЙЫН

The post ТАҒЫЛЫМДЫ ШАРА appeared first on Астана Ақшамы.

Биыл көзі тірі болса белгілі қаламгер, от ауыз, орақ тілді журналист Жұматай Сабыр­жанұлы жетпіс жасқа толар еді?! Амал не, ақиқатты ар тұтқан ардақты азамат еңселі елудің бел ортасында жарық дүниемен қоштасып кете барды

АЛДЫМДА ҮЛГІ ТҰТҚАН АҒАМ ЕДІ

Бірде біздің ауыл «шу» ете қалды. Мектепте оқимын. Төртінші немесе бесінші сыныпта болса керек. Талқанбай әкем: «Біздің Жұматай Анас­ты газетке жазыпты ғой» деп Боқан қарияға айтып жатқан сөзін естіп қалдым. Кешкілік қойдың алдын күтіп тұрғанбыз. Сол сәтте тағы бір кісі қолындағы бумаланған «Ауыл» деп аталған газетті жайып жіберіп, отырғандарға әлгі мақаланы оқып берді. Бәрі риза болды. Кейбіреуі қарқылдап күлді. Анас әкеміз «Алакөл» бөлімшесінде зоотехник болып жүргенде, шаруашылықтың шаруасы қырын кетіп, ол кісіні аудандық райкомның бюросына салады. Партияның түкірігі жерге түспей тұрған шағы. Ақыры, жиналыста шіреніп отырған дөкейлер алдарында тұрған адамды сілкіп-cілкіп, партиядан шығаруға шешім қабылдайды.

Соңғы сөзді Анас әкемізге береді. Сонда ол кісі: «Осы сіздер мені партиядан шығарып жатырсыздар, ал мен ешқашан коммунист болған емеспін» деп сыпайы тіл қатыпты. Есінен танып қала жаздаған коммунистер қарамағындағы қызметкерді танымағаны үшін ауылдағы парторгты орнынан алып тастайды. Бар оқиға осы. Бірақ оны автор жұмырлап, жұтындырып, сол кездегі қоғамның қоясын ашып жазған. Анас деген адамды еміс-еміс естігенім бар. Өзім көрген емеспін. Бала күнімде қайтыс болған секілді. Көрші Қайролланың әкесі екенін білемін.

Жұматай ағаның есімін алғаш осылай естідім. Балалық қиялмен мен де бірдеңе шимайлап, болашақта журналист болсам деп армандаймын. Оның қандай мамандық екенін терең түсінбеймін де. Қолыма түскен кітап пен газет-журналды жұлығына дейін оқимын. Сөйтіп, жерлес ағамның жазғандарын мерзімді баспасөзден құр жібермеймін. Еліктегенімді де жасырғым келмейді. Біздің ауылдан шыққан Төлеген Сейдахметов деген тағы бір журналист бар.

Ол кісінің мақалалары күн сайын аудандық, облыстық газетте құлаш-құлаш жарық көреді. Ал Жұматай ағам олай емес. Сараң жазады. Қысқа әрі нұсқа. Біртүрлі тұшынбай қалам. Дөп жазғанды емес, көп жазған адамды күшті қаламгер деп ойлайтын балалық шақ қой!
1993 жылы ауылда ағайын­дар Сары Қошқар батыр бабамызға ас берді. Соған Жұматай аға Ақмоладан келді. Сыртынан көрдім. Жылқыбай құрдасымен қауқылдасып әңгімелесіп тұр екен. Жетіп барып, сәлем беруге батылым бармады. 1995 жылы дәм жазып, Ақмолаға келіп жоғары оқу орнына түстім. Күзде оқу басталды.

Ептеп өлең жазатыным бар еді. Соны облыстық «Арқа ажары» газетіне алып бардым. Руханият бөлімінде Жұмабике Егінбаева деген жүзі мейірімді ақын апай істейді екен. Сол өлеңдерімді алып қалып жатқанда, кабинетке Жұматай ағам кіріп келді. Жұмабике апай ол кісіге қарап:

– Мына бала Торғайдан келіпті, – деп айтып жатты. Мен жылыстап шығып бара жатыр едім, – Әй, інім тоқта, қай ауылдан боласың, – деп сұрады. Қысылып, ауылымның атын айттым.

– Ә, деп бетіме жалт қарады. Сөйтті де «өзімнің бауырым екенсің ғой» деп елді, туысқандарды сұрап, өлеңімді қарап берді. Бір-екі ескерту айтты. «Сенің әжеңнің бұзауын талай айдап әкеп бергем» деп жылы жымиды.

НАЙЗАҒАЙДАЙ ШЫНДЫҚТЫ АЙТЫП ЖАРҚЫЛДАҒАН

Шырқыраған шындықты айту қай кезде де оңай болмаған. Оны тек айтып қоймай, өмірлік ұстанымға айналдыр­ған адамдар сирек. Жұматай аға сол сиректердің сойынан. Бала жасынан ақиқатты ар тұтып өседі. Оның әр жазбасынан қылдай қиянатқа төзбеген қайсарлықты көресіз. Аудандық «Тың шұғыласы», облыстық «Торғай таңы», Ақмола облыстық «Арқа ажары» газеттерінде еңбек етті. Қазақ журналистикасындағы өз жолын қалыптастырды.

Бейнелеп айтқанда, қалың орман ішінен сүрлеуін тап­қан кәнігі аңшыға ұқсайды. Сабыржанұлының стилін айт­пай-ақ танисыз. Бұл – қолға қалам ұстағандарға бұйыра бермес бақ. Әсіресе, қаламы қылыштай қайраулы тұлғаның республикалық «Ана тілі» басылымында істеген жылдары жұлдызы жарқырап жанды. Егемендіктің елең-алаң шағы. Еркіндіктің «алтын күрек» самалы есіп, қазақ журналистикасы дүр сілкінді. Талантты жазушы Марат Қабанбай публицистиканың алаңында арғымағын ойнатты. Оның бір қапталынан Жұматай Сабыржанұлының да тұлпары тіресіп отырды. Халықты елең еткізер толғамдарымен жасындай жарқылдады. Жұрт іздеп оқитын авторға айналды. Сол уақытта «Ана тілі» басылымына кілең бір шашасына шаң тимес жүйріктер жиналды. Соның басында бас редактор Жарылқап Бейсенбайұлы тұрды.

Не жазса да ширатып, шымыр жазатын қаламгердің тынысы ашылды. Белгілі журналист Сабыржан Шүкірұлы: «Жұматай кейде маңдайға пистолет тіреп қойғандай айтады» деп жазыпты. Азат ойлы азамат қаламынан орай да борай небір асыл дүниелерді саулатты. Жұматай ағаның қысқа хабарларын оқығанда еріксіз езуіңізге күлкі жүгіреді.

Тақырыптары қандай?! Алыстан қол бұлғап шақырып тұрады. «Ананың «аяулы емесі» де бола ма?», «Ел болатын жұрт елірмейді», «Ат артына мінгес­кен аяулым-ай…», «Ширамасақ шашыламыз», «Қазақ па, мазақ па?..», «Қазақстандағы қазақ мәселесі» деген ұлттың өзекті мәселелерін тіліп айтты.

Фельетон жанрының отын үрледі. Ақиқатты ту етіп, шындықты шырылдап айтудан жасқанбады. Осы орайда сыншы Сағат Әшімбаевтың мына бір сөзі есімізге түседі: «Өмірде шындық үшін күресе білмейтін адам, өнерде шындықты айтуды мұрат тұта бермесе керек. Өмірдің жолы ғана емес, шындықтың, күрестің жолы да тар да тайғақ жол, соқтықпалы, соқпақсыз жол, шырғалаңы мен шытырманы көп жол, алайда ең абыройлы жол екеніне ешкім де дауласа алмайды». Дәл осы орынды пікір Жұматай ағаға арналып айтылғандай.
Көбінесе Сабыржанұлының журналистикалық шеберлігін айтамыз да, сатиралық талантына тоқтала бермейміз. Ол кісі тумысынан сатирик.

Әзіл сөзге ұста болған. 1986 жылы «Жалын» баспасынан «Кәрі сайтан» деген әзіл сықақ кітабы жарық көрді. Оған сол кездегі аузы дуалы қаламгерлер жылы пікір білдірген. Біз де ағамыздың көркем шығармаларына зер салдық. Ұлттық образға бай туындылар. Еріксіз жымиясыз. Түрлі бейнелерді көресіз. Әсіресе, өткен дәуірдің көріністері көз алдыңызда тұрады. Сол қоғамның қатпарларына үңілесіз. Айталық, «Қараймын Қарайғанға..» деген шағын әңгімені алайық. Қысқа ғана, әрі кетсе бір жарым бет.

Шопанның әңгімесі. «Мен әйтеуір біреумін. Жасым 20 мен 60 арасында. Тұрағымды айтпаймын, Қарақұм, Жыланшық өңірін вертолетпен бір апта араласаңыздар, көріп қалуларыңыз мүмкін-дүр» деп басталады. Одан әрі автор кеңестік кезеңдегі жаһанда жалғыз үй отыр­ған шопан өмірінің ауыр күндерін суреттейді. Ел ішіндегі атқа мінерлердің жаны ашымас қылықтарын әшкерлейді. Кейіпкерлерді тартымды бейнелеп, оқиғаны ойнатады.

АТЫН КҮТІП МЕКТЕП ТҰР

2007 жылы Жұматай Сабыржанұлының алпыс жылдығына орай туғандары елге барып, ағамызға ас беріп, еске алу кешін өткізді. Сол кезде қарымды қаламгердің кіндік қаны тамып, өзі білім алған ауылындағы мектепке есімін беру туралы мәселе көтерілді. Оны сол уақыттағы аудан басшылары қолдап, құжаттары әзірленді. Ол облыстық ономас­тикалық комиссияға жөнелтілді. Міне, содан бері доптай домалап он жыл өтті. Әлі одан хабар жоқ. Бір қызығы, біздің ауылдағы мектеп әлі күнге дейін Ленин атамыздың зайыбы Н.Крупская әжеміздің есімімен аталады.

Биыл Тәуелсіздігімізге 26 жыл толады. Содан бері әжеміздің есімі де өзгерген жоқ. Ол кісінің де жаны сірі. Алып тас секілді қозғалмайды. Жұматай аға жай қатардағы адам емес. «Кәрі сайтан», «Өкпелесең өзің біл», «Мен таныған шындық» деп аталған кітаптардың авторы, қазақ журналистикасында өз орны бар тұлға. Ұлт үшін басын бәйгеге тіге білген азамат. Сондықтан қаламгердің жетпіс жылдық мерейтойында оған ауылымыздағы мектептің аты берілсе деп ойлаймын.

***

Әкем мені «Асауқара» деуші еді Қоғам ауыр… басып жатыр еңсені! – деп жазыпты ағамыз өзі туралы жазған өлеңінде. Халқымыз «Әке балаға сыншы» дейді. Сабыржан қария үлкен баласын «Асауқара» деп бекер айтпаған секілді. Үңіле білсек, осы бір ауыз сөзге Жұматай Сабыржанұлының бар болмысы сыйып кетеді.

Азамат
Есенжол

The post Асауқара appeared first on Астана Ақшамы.

Кешегі кеңес заманында өсіп жетілген аға буын қаламгерлер мен әдебиет төңірегінде жүрген қазіргі жастар арасындағы айырмашылықты сөз етсек, бүгінгі жастарда қарапайымдылық азайып, кеудемсоқтық көбейіп отыр­ған секілді. Бірді-екілі кітап шығарып, өздерін ғұлама санайтын «шала Шекс­пирлер» мен «толыспаған Толстойлар» шығармашылық бабымыз жоқ, жағда­йымыз келіспеген соң өндірте жаза да алмай жүрміз дейтінді шығарды.

Біздің бір білеріміз, шын талантқа ештеңе тұсау болмайды. Әлеуметтік жағдайы келіспесе де, талай жауһар дүние­лерін жазып, классикке айналған тұлғалар мысалын әлемдік әдебиеттен де, ұлттық әдебиеттен де көптеп келтіруге болады. Бойында дарыны бар, өзін қамшылай білетін қаламгер шығармашылығымен ғана мойындалады. Атақ та, абырой да, басқасы да сонда келеді. Ең бастысы – біреуден бірдеңе дәметпей, жаза білу.

Сөзіміздің басында аға буын туралы бекерден-бекер әңгіме қозғамадық. Жастар үлгі алатын, қарапайым қалпынан айнымаған қаламгерлер қазір арамызда баршылық. Астананы алсақ, жазушылардан Төлен Әбдікұлы, Қажығали Мұхамбетқалиұлы, Тұрлыбек Мәмесейіт, Өтен Ахмет, Думан Рамазан, Алматыда Ты­ным­бай Нұрмағамбетұлы, Тұрысбек Сәукетай, Нұрғали Ораз, Таразда Несіпбек Дәуітайұлы; Алатау баурайында ақындардан Темірхан Медетбек, Ұлықбек Есдәулет, Есенғали Раушанов, Ғалым Жайлыбай, Арқада Абзал Бөкен, Арман Қани, батыс­та Светқали Нұржан, Сабыр Адай болып жалғасып кете береді.

Осы қатарға фәниден бақиға көшкеніне жыл толып отырған Марал Хасен ағамды қосар едім. Қарағандыда жатып, Нобель сыйлығы лауреаттарының бірталай шығармаларын ана тілімізге аударған қаламгер сол еңбегін бұлдамады. Тек қана: «Арманым – Буниннен басталған Нобель сыйлығы лауреаттарының дүниелерін топтастырып, жеке кітап етіп шығару. Бұл күнде әр елден шыққан 14 нобелианттың әңгімелерін аударып, тыныстап отырған жайым бар. Міне, олар – Бунин, Хемингуэй, Хименес, Камю, Кавабата, Солженицын, Белль, Юнсон, Канетти, Г.Маркес, Махфуз, Оэ, Найпол, Памук (мен бұларды сыйлық алған жылдарына сай тізбелеп отыр­мын). Қайсы керек, мархаба! Ал Мо Яньнің еш кітабы жоқ, егер жіберсеңдер, оны да көре­йін. Әрі П.Коэльо («Алхимик») бастаған нобелиант болмаса да, өз алдарына ерен мықтыларды аудардым. Олардың ішінде Паустовский, Зощенко, Битов тәрізді әлді орыстар бар. Бірақ осы дүниелерімнің (аудармаларымның) бағын жандыршы деп ешбір баспаның есігін қаққан емеспін. Ұнатса – жіберемін» деген арманын жазды өзінің «Аударма және аудармашылар хақында» аталатын шағын толғанысында.

Қаламгердің бұл арманы орындалды. Бала-шағасы осыдан екі жыл бұрын ата-
аналарының Алтын тойларының құрметіне арнап шекесіне «Нобель сыйлығының лауреаттары» айдарын қо­йып, «Ұршықтайын иірген сөз мәйегін…» кітабын шығарып берді. Өкінішке қарай, Қарағандыдағы «Tengri Ltd» баспасынан шыққан бұл еңбек 500 данамен ғана басылды. Қаламгер жазғандай, онда 14 нобелианттың шығармалары топтастырылды.
Марал Хасен телегей теңіз білім иесі болды. Көзін көргендер бүгіндері «Бар байлығым – бес балам мен бес мың кітабым» деген сөзін еске алады. Бұл кітаптарды сән үшін жинамағаны анық. Публицистика, сатира, поэзия, проза, әдеби аударма салаларында еңбек еткен қаламгердің көп уақытын газет алып қойды. Өткен ғасырдың 60-80 жылдары қос тілде аптасына үш рет шығатын аудандық газеттерде жұмыс істеді. Оның шығармашылығына зиянымен қатар пайдасы тиді. Көркем аудармаға газеттерде жүріп төселді. Және орысшадан қазақшаға, қазақшадан орысшаға еркін аудара беретін.

Қазір қазақ қаламгерлерінің туындылары ағылшын, испан, түрік, өзге де әлем тілдеріне аударылып жүрсе де, орыс тіліне тәржімалауды да шетке ысырып қоюға болмайды деп ойлаймыз. Ормандай орыс оқырмандары қазақ әдебиетін мойындауы үшін және арамыздағы осы тілде ғана сөйлейтін қандастарымызға әдебиетімізді оқыту мақсатында бұл қажет. Оның сыртында ТМД елдері бар.

Марал Хасен осыны түсінген болуы керек, қазіргі бірнеше қазақ жазушысының шығармаларын орыс тіліне тәржімалады. Бір қызығы, қаламақы үшін емес, көңілінен шыққан соң аударманы қолға алды. Мәселен, Әмірхан Меңдекенің «Жас Алаш» газетіне шыққан сын мақаласынан кейін Асқар Алтайдың «Киллер сауысқан – Көзжендет» әңгімесін аударды. Аударманы жасап барып, «Литературный Казахстан» журналына жариялаған соң ғана авторға хабарласыпты. Бұған таңғалған жазушы аудармамен танысып барып, түпнұсқа мен аудармада алшақтық жоқтығына риза болыпты.

Сондай-ақ, Думан Рамазан­ның «Көкжал», «Алланың әмірі» шығармаларын қосқанда бес әңгімесін, «Кенесары-Күнімжан», «Абылай хан» драмаларын, Сая Қасымбектің «Кім кінәлі?» бастаған бірнеше пьесасын орысша сөйлетті.

Публицистикаға келсек, академик Ебіней Бөкетовтің «Шоқанның шуақты шұғыласы» атты көлемді еңбегін, Сейдахмет Құттықадамның «Ілияс Омаровтың рухани қаһармандығы» мақаласын, т.б. көптеген туындыларды қазақшалады.

Марал Хасеннің шығарма­шылық жолы сықақ әңгімелерден басталған. 1966 жылы республикалық «Ара» журналы ұйымдастырған бәйгеде «Қисса әл қазағия» шығармасы атақты Оспанхан Әубәкіровтің туындысымен үзеңгі қағысып келіп, бірінші орынды бөлісті. Сол уақытта Оспанханнан бата алғаны да бар.

Біздегі биліктің бір кемшілігі – қаламгердің шығармашылық мүмкіндігін пайдалана білмейтіндігі. Кешегі Темірбек Жүргенов, Ілияс Омаров, Өзбекәлі Жәнібеков сынды қайраткерлердің жоқтығы осындайда білінеді. Мемлекет басшысы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында «Жаңа гуманитарлық білім. 100 жа­ңа оқулық» жобасын қолға алу туралы айта келіп, қазіргі аудармамен айналысатын ұйымдар негізінде мемлекеттік емес, Ұлттық аударма бюросын құру мәселесін қозғады. «2017 жылдың жазынан тиісті жұмыстарға кірісе бергені жөн» дейді. Міне, жаз да аяқталуға жақын, алайда бұл бағыттағы жұмыс басталғанын әлі естімедік. Біздіңше, аударма жұмысы қаламгерлерге жүктелсе, іс алға басады.

Алаш арыстары – Мағжан Жұмабаев «Педагогика», Жүсіпбек Аймауытов «Психология» оқулықтарын жазғанын ескерсек, қаламгерлерден артық аударманы ешкім жасай алмайды.
Айтқандай, Марал Хасен «Әлемдік әлеуметтану антологиясы» еңбегінің аударылуына сүбелі үлес қосып, қарағандылық тарихшы Әбдіжаппар Әбдіәкімовтің «Қазақстан тарихы» оқу құралын, тарих ғылымдарының докторы Тұрсын Сұлтановтың «Ақ киізге көтерілгендер. Қазақ даласының хандары» ғылыми жұмысын аударды.

Қаламгердің аудармашылық қарым-қабілетін «Әлем әдебие­ті» журналы пайдаланды. Марал Хасен басылымның авторы болып, бірталай аудармалары осы журналда басылды. Ағаның көркемдігі кез келген жазушыдан кем түспейтін төл прозалық туындылары да бар. Сөйткен қаламгерді Қазақстан Жазушылар одағы мүшелігіне де қабылдамады. 2012 жылы сәйкес ұсынысты Теміртау қаласында тұратын ақын Қасым Ботанов, кепілдемені Думан Рамазан жазды. Алайда нәтиже шықпады. Жазушылар одағының Қарағанды облыстық филиалы қайда қарап отырғаны белгісіз, одан кейін қаламгер төрт жыл өмір сүрсе де, одақ мүшесі деген куәлікке қол жеткізе алмады…

Бірақ оған бола мойыған қаламгер жоқ, жазуын жазып, аудармасын жасап отыра берді. Нобель сыйлығының кейінгі жылдардағы лауреаттары қазақ тіліне аударылмады деп қазір аузымызды қу шөппен сүртіп отырмыз. Ал Марал Хасен 2015 жылы бұл сыйлықты алған Светлана Алексиевичтің «Соғыстың сұрқы әйелге жат» кітабын тәржімалап шықты. «Жанына жабысқан дерті батып отырса да, күнде аудармаға отыратын» дейді мұрасына ие болып отырған жары Рымбала Смайылова.

Көзі тірісінде қаламгер «Нобель сыйлығының лауреаттары» айдарымен екінші кітап шығаруды армандады. Алайда оған ғұмыры жетпеді. Апайдың айтуынша, қазір материал жеткілікті. Соны баспадан шығарып, Астанада өткізілуі дәстүрге айналған «Eurasian Book Fair-2017» атты Еуразиялық халықаралық кітап көрме-жәрмеңкесінде тұсауын кессе, құба-құп болар еді. Біздіңше, 500 данамен ғана шыққан бірінші кітабының да екінші қайтара басылғаны артық емес. Бұл іс енді Рымбала апайға, бала-шағасына, қаламдас іні-қарындастарына аманат. Ақын Абзал Бөкен айтпақшы, сонда «Қаламының ұшынан тамған сия қаламгердің қадамын әрі қарай жалғай берер».

Аманғали
Қалжанов

The post ҚАЛАМ ҚУАТЫ appeared first on Астана Ақшамы.

«Ауылыңда қартың болса – жазып қойған хатпен тең» дегендей, ұлттық тарихымыздың тылсым сырлары ұрпақтан-ұрпаққа шежіре қариялардың естелік әңгімелері арқылы жеткені белгілі. Соның бір айқын көрінісі – Кейкі мергеннің 1922 жылы наурызда алғаш ұсталуы жайлы естелік. Бұл естелікті жазып қалдырған Әбдіхай Сарбалақұлы – 1895 жылы Қарамола деген жерде дүниеге келген кісі. Торғайдағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің сарбазы болған. Кейін Әліби Жангелдиннің отрядымен бірге ақ гвардияшыларға қарсы әскери іс-қимылдарға да қатысқан. Ә.Сарбалақұлы 1976 жылы Қарсақпайда дүниеден өтіпті. Естелік 1960 жылдары жазып алынған. Естеліктің маңызы – Кейкі мергенді Торғайдан және Қарсақпайдан шыққан қызылдардың алдап қолға түсіруінің сол оқиғаны өз көзімен көрген куәгердің баяндауы арқылы бізге жетуінде.

Алдап қолға түсірген
«Бұл 1922 жылғы көктем еді. Кейкі қашқын болып, жиырма бес сарбазымен Арыста жатты. Мамай Бөлеген бай бәйге кер атын Кейкіге сыйға тартты. Сарбаздарымен бірге қой сойып, қонақ етті. Кейкі Байшораның қызы, балықшы Байтастың жесірі Айжан (Ақжан) сұлуды әйелдікке алды.

Бір күні Қиқым ауылына Байқоңырдан Байқұланың Үсені, Білеутіден Әжібек, Сарысудан Сарыбастың Сабыры, Торғайдан 20 солдатпен Оспрахман (Воспрахман Мазгутов – Қарсақпайдан Кейкіні ұстауға шыққан отряд командирі) бастаған отряд келді. Оларды Қиқым ауылының үш үйіне түсірдік. Күтіп алдық. Келген топтың ішінен өкілдер шығарып, олардың қасына елден жігіттер ертіп, Арыстағы Кейкіні бітімге шақырып келуге жіберді. Ел болып Кейкіні көндірдік. Кейкі алданып, сарбаздарын ертіп, Қиқым ауылына келді. Әйелдер батырға шашу шашты. Шеген ақын Кейкіні мақтап өлең шығарды. Он күнде дауды бітірдік. Екі жақ келісіп, қол алысты: – Шиеліден Мұстафа келіпті. Сәлем береміз деп 70 солдатпен ишан ауылына шықтық. Жолай Жаубасар ауылына түстік. Арамызда сарбаздарымен Кейкі бар. Тамақ іштік. Кеш болды. Біз Түсіп байдың ауы­лына бардық. Үйлерге бөлініп түнедік. Мен Сабырмен жүрмін.

Түн ортасында Александр (Кейкіні ұстауға Торғайдан шыққан отряд командирі А.Токарев) «батырды шақыр» деді. Біз Кейкіні шақырдық. Ойын­да ештеңе жоқ Кейкі қаруын тастап, бізге еріп келді. Төрт кісі босағада аңдып тұр еді, бас салып Кейкіге жабылды. Сабыр Кейкінің бойын тексерді. Кейкінің қонышынан наган, снарядты (граната) жұлып алдым. Кейкіні босатып, төрге отырғызды. 14 солдат Кейкінің отырған үйіне барды. Қаруларын жинап алды. Таң атты. Кейкінің сарбаздарын Бәйменнің қорасына қамадық. Қарауыл қойдық. Кейкінің төрт сарбазы жоқ болып шықты. Олар кейін табылып, қамалды. Бәймен оларды күтуден шаршады. Тұтқындарға тамақтандыруға мені сайлады. Бірнеше жігітті ертіп алып, мен іске кірістім. Қамалғандардың көбі айыпсыз еді… Руы Сарытымақ Әбділдадан қамалғандарға не болатынын сұрадым.

Ол: – Енді бұларды атады. Жас бала, қатын-қалаш қорқар. Көбінің жүрегі жарылып өлер, – деп қауіптенді. Тұтқындарды тергеу басталды. Сұрайтындары: – Кейкіге өз еркіңмен берілдің бе? Көпшілігі қашып кетіп жатыр. Шеген ақын да «бекер мақтаған екенмін» деп қашты. Бір жас бала дұрыс жауап бермеді. Оны бір шақырым жерге апарып, Қожахмет деген ноғайға орысша айқай салды. Қожахмет баланы атып тастады. Түн ішінде Жүністі де алып кетті. Оның үй сыртында өкіріп жатқанын естідік. Таңертең білдік, оны қылыштап өлтірген екен. Айжан (Ақжан) сұлу мен Жүністің әйелі Жүністің быт-шыт болған шеке сүйектерін жинап алды. Бәйменге Жүністі жерлетті. Кейкі ештеңе болмағандай атының қасына жиі барып «кер ат кінәлі емес, неге дұрыс күтпейсіңдер?» деп күбірледі. «Атаңа нәлет, Сабыр, Оспрахман (В.Мазгутов), Александр, сендерді өлтірмей мен өлмеспін. Сендерді өлтіріп барып өлемін!» деп тісін қышырлатты. Солдаттар Кейкіні мазақтап күлді. Түстен кейін бір түйеге қойлардың етін арттық. Бір түйеге Айжан сұлу мен Кейкіні мінгізбек болды

 Кейкі көнбеді: «Кінәлі болсам, мен кінәлімін. Айжан (Ақжан) кінәлі емес. Күрең атты әкел» деді. Сабыр күрең атты ерттеп әкелді. Айжан (Ақжан) сұлу атқа мініп алды. Кейкі түйеге мінді. Оспрахман мен Токарев Кейкіге таласты. Бірі «Торғайға апарам» деді. Екіншісі «Ақмолаға апарам» дейді. Ақыры Александр Кейкіні Торғайға алып кететін болды. Біз оларды шығарып салдық. Мұнан соң қызылдардан қорыққан Бөлеген ауылы Ташкентке қарай қашып кетті». Бұл естеліктен Кейкіні қызылдардың алдап қолға түсіргені анық аңғарылады. Ал оқиғаның мұнан соң қалай өрбігені туралы ЧОН (части особого назначения) мәлімдемесінде: «Не доезжая в г.Тургая 30 верст остановились ночевать. Кейка же поговорил что-то хозяйном и во время сна наганом самого Токарева убил и утащил его… 30 верст от места убийства» деген дерек бар. Торғайлық қариялар бұл оқиға А.Токаревтің отряды қаладан 30 шақырым Шуақбай деген жерде, Нұршабай байдың үйіне қонып отырғанда орын алғанын айтады. Мәлімдемеде аталған Әбдіхалық Нұршабайұлы кейін А.Токаревтің өліміне байланысты қылмыстық жауапқа тартылып, Торғай түрмесіне қамалған болатын.

Кейкі осыдан соң көш бетін Жыланшық өзенін жағалап Ұлытауға қарай түзейді. Жолда Торы Қыпшақтың Қитаба тармағынан шыққан Әлмағанбет Тәжібайұлының ауылында бір күн тынығады.

Мәңгілік ескерткіш
Биыл «Кейкі батыр ізімен – Ұлы дала тұлғалары» ғылыми-зерттеу тобымен Кейкі мергеннің Торғай даласындағы 1916-1922 жылдары жауларымен соғысқан жерлерін аралаудың сәті түсті. Батырдың соңғы демі шыққанша шайқасқан жері – Жалаулыда да болдым. Осы сапар барысында көнекөз қариялардан Кейкі өмірінің соңғы сәтіне байланыс­ты тың деректерге де қанықтық. Бұған дейін «Батырдың Жалаулыда екенін атын Кейкі тартып алған соң, Асқар Қарабайұлы (мыңбасы Әлжан Қарабаевтың інісі) хабарлаған» деп жазылып келген еді.

Ал Аманкелді ауданы Амантоғай ауылында тұратын Мұхтар Ходен қарт: «ЧОН-ның жасағы ұстауға бара жатқанымызды Кейкіге хабарлап қояды» деп Асқарды қамап қойған. Батыр өлтірілген соң ғана босатқан» дейді. Демек, бұған дейін Ә.Қарабаевқа байланысты айтылып келген әңгіме шындыққа жанаспайды. Ал Жалаулыдағы соңғы шайқастан соң жазалаушы топ Кейкінің басын кесіп, Торғай қаласына әкетеді. Басын бірнеше күн бағанға іліп қояды. Бала кезімде 1919 жылы Аманкелді батырдың штабы болған ғимараттың алдында ойнап жүргенімізді көріп, әкем Бидаш Қонарбайұлы: «бұл – Кейкі мергеннің басы ілініп, қаны тамған қасиетті орын. Басушы болма» деп ескертті. Кейін атамыз Сейдахмет Бәйсейітұлының қанды көйлек досы болған атақты Кейкі мерген туралы баяндап берген еді.

Торғайлық қариялар: «ел арасында Кейкінің езуі екі қарыс» деген сөз бар. Батырдың басын екі шықшытынан қанжығаның қайысын өткізіп байлап әкелген. Торғай мен Жалаулының арасы 200 шақырымдай. Алыс жолда қайран мергеннің шықшытынан тесіп өткізген қанжығаның қайысы езуіне дейін тіліп жіберіпті деп өткенді еске алып, өзектерін өртеген өкінішпен көздеріне жас алған еді.

Бір ескеретін жағдай, Кейкі мерген туралы жарияланған кейбір еңбектерде тарихи деректерге сүйенбей, дәйексіз баяндаулар да орын алуда. Бір зерттеуші: «Кейкіні Желяев басқарған отряд өлтірді» деп жазыпты. Мұрағат деректерінде Андрей Желяев 1919 жылы Ақтөбе майданында қаза болғаны жазылған. Демек, Жиляевтің өзі өлген соң, 2-3 жылдан кейін Кейкіні өлтіруге қатынасуы ешбір мүмкін емес. Ал Кейкіні Жалаулыда қоршаған ЧОН отрядын Дудиннің басқар­ғаны мұрағат құжаттарын зер­делеген жанға тайға таңба басқандай анық байқалып тұр емес пе?!

Сондай-ақ, бір өл­кет­анушы: «Кейкі Жалаулыда өлтірілген соң А.Токаревтің баласы екі қолын шапты» деп жазған еді. Александр Токаревтің туған ағасы, 1916 жылы Аманкелді батыр бастаған ұлт-азаттық қозғалыстың әскери нұсқаушысы болған Николай Токаревтің ұрпақтары 1990 жылдары Торғайға келді. Сонда жасы тоқсанның төріне аяқ басқан қария Торғайдағы «орыс тамы» деп аталатын зираттағы немере ағасы Александрдың қабірін іздеп жүріп: «отбасын құрмай өмірден өтті, соңында ұрпағы қалмады» дегені есімізде… Демек, «А.Токаревтің баласы Кейкінің қолын шауыпты» деген артықтау әңгіме тәрізді. (Тарихи құжаттардан бұл айуандықты ЧОН командирі Дудиннің жасағаны белгілі болып отыр).

Биыл батыр мен серіктерінің мәйіттерін іздеген бірнеше топтың жұмысы сәтсіз аяқ­талғаны белгілі. Ал торғайлық қариялардың айтуынша, сәуір айында батырдың басын кесіп әкеткен соң, Жалаулының тұрғындары мергенді зайыбы, серіктерімен қоса ауыл маңы­на жерлейді. Қариялар: «туыс­қ­андары Кейкіні де қасындағы кісілермен бірге Байтумадағы Құлан Қыпшақ руының көне зиратына жасырын жерлеген. «Қабірді зираттың шетінен қазсақ, көзге түсер» деп орынды ортадан дайындап, мәйіттерді жер қойнына тапсырған соң, «жаулары батырдың сүйегін тағы қорлап жүрмесін» деп бетін тегістеп, шыммен жауып жіберген» дейді. Биыл Үкіметтің шешімімен Кейкі мергеннің ата қонысы – Тастыда батырға арнап кесене салынды. Кесене 16 қырлы, батырдың дулығасы тәріздес етіп көтерілген. Бұл Кейкі мергеннің «ат ауыздықпен су ішіп, ер етігімен қан кешкен» 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы жылдарындағы «тар жол, тайғақ кешу» кезеңдегі ерлік істерінің мәңгілік ескерткішіндей.

Қабылахат Сейдахмет, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі

The post КЕЙКІ БАТЫР ҚАЛАЙ ҰСТАЛДЫ? appeared first on Астана Ақшамы.

Жаманбай батырдың жетінші ұрпағы Тобағабыл бидің шаңырағында 1934 жылы дүниеге келген Әбдібек ақсақал өз ғұмырында талай асулардан асып, көп қиындықтарды бастан өткерді. Әкесі Абылай аудан, ауыл көлемінде басшы қызметтерде болып, 1937 жылдың аяғы, 1938 жылдың басында Майдамтал колхозында кәсіподақ төрағасы қызметін атқарып жүргенде «халық жауы» деген жаламен ұсталады. Сол кезде анасы Шәрипа қос баласын жетектеп, күйеуін түрмеге іздеп барады.

Алайда отағасына жолықтырмақ түгіл, қолындағы мылтығымен түйреген НКВД жендеттерінен көр­ген қорлығы жас ананы қатты қапа­ландырып, көп ұзамай іш құса болып көз жұмады. Ал үш жасар Әбдібек пен бір жастан асқан Жақсыбек екеуі қарт әжесі Тұрардың қолында өседі. Ата-анасыз қалған қос бүлдіршін еңбекке ерте араласып, колхоздың қойын бағып, егінін егеді. Әжесі қой са­уып, сүтін колхозға өткізеді. Олардың әкесі соғыс басталардың алдында босап шығады. Бірақ қос бүлдіршіннің қуанышы көпке созылмай, әкесі майданға алынып, содан хабар-ошарсыз кеткен. Әкелері Абылай Бейсенов тек 80-жылдардың басында ғана ақталып, «халық жауы» деген жаладан арылады.
Орталық комитетінің шешімімен Әбілбекті 1942 жылы мамыр айында әскерден кері шақырып, Қазақстан КП орталық комитеті ұйымдастыру бөлімінің нұсқаушысы қызметіне тағайындайды. 1942 жылы Қазақстан КП орталық комитетінің ұйымдастыру бөлімінің нұсқаушысы болып қызмет атқарып жүрген әкесінің інісі Әбілбек Тобағабыловтың шақыртуымен Әбдібек Абылайұлы мектеп табалды­рығын Алматы қаласында аттайды. Артынан Түркістан қаласындағы Ленин (қазіргі Ахмет Байтұрсынов) мектебіне ауысып, оны 1955 жылы жақсы бітіріп шығады. Оқуға қанша құштар болғанымен, әжесі оның ертерек отбасын құрғанын қалайды. Сөйтіп, қарт әжесі мен бауырының қамын ойлаған жас жігіт бірден ауылға келіп, колхоз жұмысына араласады.
1955 жылы Мес ата ауылындағы Әмір бидің сүт кенжесі Ұлпатшаға үйленеді.

Ұлпатша Әмірқызы арғы бабаларынан қорасында малы азаймаған, ошақтан қазаны түспеген, құт-ырысы ортаймаған бай-бақуатты шаңырақта дүниеге келген. Ол дүниеге келгенде, анасы Орынша 53 жаста екен. Бірақ әкесінен ерте қалғандықтан, Әмір би туралы естеліктер еміс-еміс қана есінде. Ұлпатша әжей өзінің анасын ақылды, данышпан, қонақжай кісі еді деп еске алады. Кілем, алаша тоқып, текемет баса білетін ісмер болған дейді. Анасынан еңбекқорлықты, сабырлы, шыдамды болуды үйренген Ұлпатша әжей барған жерін көркейтіп, жақсы келін атанады.
«Балалы болдық. Әбекеңнің есіл-дерті әлі де оқуда. Сосын бір күні: «Сен оқығың келсе, оқи ғой» дедім. «Сен қайтіп күн көресің мына үш-төрт баламенен?» деді. «Көремін, қабілетім жетеді. Еш уайымдама. Жұмыс істеймін» деп кесіп айттым. Сөйтіп, Әбекең Қапланбек ауыл шаруашылығы техникумына «агрономия» мамандығына оқуға түсті» деп Ұлпатша әжей өткен күндерді еске алады.

80 жасқа толған Ұлпатша анамызбен бірге Әбдібек ақсақал он баланы дүниеге әкеліп, өсіріп, тәрбиеледі. Он баладан 36 немере, 27 шөбересі бар. Балаларының бәрі бірдей жоғары білімді, Қазақстанның түкпір-түкпірінде сан-салалы мамандықтар бойынша қызметтерін атқарып жүр

Осылайша, Әбдібек Бейсенов ақ­са­қал 3 балалы болған соң ғана Сары­ағаштағы ауылшаруашылық техникумына түскен. 1962 жылы техникумда оқи жүріп, сол жерде комсомол комитетінің хатшысы, кәсіп­одақ ұйымының төрағасы сынды қызметтерді қоса атқарады.
1965 жылы оқуын ойдағыдай бітіріп, агроном мамандығын алғанда Әбекеңнің бес баласы бар еді. Ол қызмет жолын Ордабасы ауданы, Исаханов ауылында агроном қызметінен бастайды. Келесі жылы Куйбышев (Бабай қорған) совхозында механик, гид­ротехник, артынан ұзақ жылдар бойы агроном қызметіне кіріседі.
1989-1992 жылдары Абай ауылында ауыл шаруашылығы кооперативін құрып, егін, бау-бақша егумен айналысады. 1992 жылы ақсақал зейнет­керлікке шығады. Бірақ қолым босады деп құр жатпай, «Ақтөбе» шаруа қожалығын ашып, егін егіп, мал шаруашылығымен айналысып келеді. Содан бері аттан түспей, ауыл шаруашылығы саласымен үзбей айналысып, мемлекеттің дамып-өркендеуіне еңбегін сіңіріп келеді. 90-жылдары бүкіл кеңшар мен ұжым­шарлар тарап, ауыл шаруа­шылығы саласы тоқыраған тұс­та Әбдібек ақсақал егіс егіп, мал шаруа­шылығымен айналысып, ауылда жұмыссыздық болмауына аз да болса үлесін қосты. Сол бір қиын кезеңдерде жағдайы төмен отбасыларға көмектес­кенін ауылдас­тары әлі күнге дейін ризашылықпен айтып отырады.
Бүгінде бұл мерейлі отбасы гауһар тойын тойлағалы отыр. 80 жасқа толған Ұлпатша анамызбен бірге Әбдібек ақсақал он баланы дүниеге әкеліп, өсіріп, тәрбиеледі. Он баладан 36 немере, 27 шөбересі бар. Балаларының бәрі бірдей жоғары білімді, Қазақстанның түкпір-түкпірінде сан-салалы маман­дықтар бойынша қызметтерін атқарып жүр. Төрт перзенті – ғалым (профессор, доцент, аға оқытушы). 18 немересі жоғары білім алып, еңбекке араласса, 3 немересі – студент. Бала­ларының бәрі – ән-жыр майталмандары.
«Өмірлік серігім Ұлпатша екеуміз перзенттеріміздің тәрбиесіне аса мән бердік. Екеуміз балалардың көзінше де, былайғы кезде де ренжіспедік» дейді Әбдібек ақсақал.
Осындай өнегелі тәрбиенің арқа­сында балаларының ешқайсысы ата-анасын жерге қаратпай, ардақты әке есімін абыроймен алып жүр. Бұл қара шаңырақ «Аялы алақаны ақ әженің», «Үлгілі отбасы» атты отбасылық бай­қау­лардың бас жүлдесін, респуб­ликалық деңгейде екі мәрте өткізіл­ген «Батаменен ел көгерер…» байқау­ларында «Нар­тай» және «Молда Мұса» атын­­дағы номинацияларды жеңіп алды.

Бек НҮРДІЛЛА

The post МӘУЕЛІ БӘЙТЕРЕК ( деректі фильм «Ғұмырдария» ) appeared first on Астана Ақшамы.